کلیات

دانشگاه آزاد اسلامی سامانه‌ای دانشگاهی در ایران است. این دانشگاه یکی از بزرگ‌ترین مراکز آموزشی و پژوهشی در ایران (اولین) و جهان (پنجمین) است. دانشگاه آزاد اسلامی در اردیبهشت ۱۳۶۱ تأسیس شد و امروزه در بسیاری از شهر‌های ایران دارای مراکزی است.

تاریخچه

دانشگاه آزاد ایران پیش از انقلاب اسلامی دانشگاهی به نام دانشگاه آزاد ایران وجود داشت که فعالیت خود را در دهه۱۳۵۰ با مدیریت عبدالرحیم احمدی و معاونت شاهرخ مسکوب آغاز کرده بود و در سال ۱۳۵۵ تعدادی از فارغ التحصیلان ممتاز کشور را با بورس تحصیلی به دانشگاه‌های ممتاز جهان اعزام کرد تا فعالیت خود را با کادری نخبه آغاز کند. پذیرش دانشجو در این دانشگاه در ۱۳۵۷ به‌طور محدود آغاز شد و فعالیت آن با درگرفتن انقلاب اسلامی و رویداد‌های پس از آن و نهایتاً انقلاب فرهنگی به‌کلی متوقف شد.

برنامه درسی این دانشگاه متفاوت از دانشگاه‌های دیگر بود. برنامه‌های این دانشگاه بر پایه آموزش از راه دور قرار داشت. بر این اساس دانشگاه آزاد ایران اقدام به تهیه کتاب‌های بسیار با طرح و اندازه واحد و نیز فیلم‌های آموزشی و نوار‌های صوتی نمود. با وجود تشابه نام، دانشگاه آزاد اسلامی هیچ ارتباطی با این دانشگاه ندارد.

دانشگاه آزاد اسلامی دو سال پس از انقلاب فرهنگی ایران در اردیبهشت ۱۳۶۱ به پیشنهاد هاشمی رفسنجانی و با حمایت امام خمینی (ره) دانشگاه آزاد اسلامی تأسیس شد. برخی از رجال سیاسی ارشد جمهوری اسلامی از جمله احمد خمینی و هاشمی رفسنجانی عضو هیئت امنای آن بوده‌اند. ابتدا عبدالله جاسبی پیشنهاد خود را با هاشمی رفسنجانی در میان گذاشته و هاشمی در خطبه‌های نماز جمعه درباره دانشگاه در شرف تأسیس چنین گفت: یکی از طرق این است که از همین امسال در هر جا که دستمان رسید و شاید کم‌کم به روستا هم بکشد - البته به شهر‌های کوچک به آسانی می‌رسد - مراکزی درست کنیم به نام دانشگاه آزاد.  

 چهار ماه بعد هاشمی رفسنجانی به‌عنوان رئیس شورای موقت دانشگاه و طی حکمی با سر برگ مجلس،  عبدالله جاسبی را به ریاست موقت دانشگاه منصوب کرد. هیئت مؤسس دانشگاه آیت الله خامنه‌ای (رئیس جمهور وقت)،  اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس وقت)،  میرحسین موسوی (نخست وزیر وقت)،  احمد خمینی (فرزند و رئیس دفتر  امام خمینی ره) و عبدالله جاسبی تشکیل جلسه داد و جاسبی را به ریاست دانشگاه منصوب کرد.

اولین واحد دانشگاهی،  واحد تهران مرکز با نام پیشین واحد تهران با کد ۱۰۱ بود و بعد از آن واحد تبریز با کد ۱۰۲ بود که دکترکریم زارع آن را تأسیس کرد و در سال‌های ۶۱ تا ۶۳ به عنوان نخستین رئیس واحد دانشگاه آزاد اسلامی، ریاست آن را به عهده داشت. اولین آزمون ورودی دانشگاه در اسفند ۶۱ با شرکت ۳۲ هزار داوطلب در شاهرود،  اهواز،  تبریز،  تهران،  رشت،  زاهدان،  کرمان،  مشهد و یزد برگزار شد و حدود ۳ هزار نفر در رشته‌های راه و ساختمان،  برق،  مکانیک،  فیزیک،  ریاضی،  شیمی، صنایع فلزی،  نساجی و حسابداری پذیرفته شدند.

این دانشگاه شامل تمامی واحد‌های دانشگاهی آن بر پایه رنکینگ بین‌المللی URAP با رتبه ۲۲۶ در دنیا و رتبه ۲ در ایران بعد از دانشگاه تهران، از معتبرترین دانشگاه‌ها در ایران محسوب می‌شود. این نظام رتبه‌بندی بر اساس میزان تولیدات علمی کار می‌کند و دانشگاه آزاد اسلامی به صورت یک سامانه دانشگاهی (نه یکایک واحد‌های دانشگاهی به صورت جداگانه) در آن شرکت کرده است.

 برند دانشگاه آزاد اسلامی در سال ۱۳۹۲ در دهمین جشنواره ملی قهرمانان صنعت ایران به عنوان یکی از ۱۰۰ برند برتر ایران شناخته شد.

هیئت مؤسس

اعضای هیئت مؤسس دانشگاه اکبر هاشمی رفسنجانی (رئیس) عبدالله جاسبی،  عبدالکریم موسوی اردبیلی،  میرحسین موسوی و احمد خمینی بودند. پس از رحلت احمد خمینی حسن خمینی جانشین وی در هیئت مؤسس شد.

در سال ۱۳۸۹ خورشیدی، شورای عالی انقلاب فرهنگی با تغییر اساسنامه دانشگاه تعداد اعضاء هیئت مؤسس را به ۹ نفر افزایش داد. مطابق با این مصوبه، آقایان حسن حبیبی،  علی‌اکبر ولایتی، محسن قمی و حمید میرزاده به اعضای هیئت مؤسس افزوده شدند که پس از فوت حسن حبیبی و تصویب هیئت مؤسس و شورایعالی انقلاب فرهنگی علی‌اکبر ناطق نوری جایگزین او شد.

در اسفندماه ۱۳۹۳ هاشمی رفسنجانی رئیس هیئت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی،  علی‌محمد نوریان را به سمت دبیرکل هیئت مؤسس انتخاب کرد. پس از فوت هاشمی رفسنجانی،  علی‌اکبر ولایتی با حکم رهبر انقلاب به ریاست هیأت مؤسس دانشگاه انتخاب شد.

در ۲ مرداد ۱۳۹۶ رسانه‌های ایران از استعفای ناطق نوری از هیئت مؤسس دانشگاه آزاد خبر دادند. بر این اساس ناطق نوری در پاسخ به نامه یک عضو هیأت علمی دانشگاه که نظر وی را درباره تغییرات پدید آمده در دانشگاه آزاد اسلامی سؤال کرده بود، پاسخ داده‌است: «بنده از عضویت در هیئت مؤسس استعفا داده‌ام و اصلاً در جریان آنچه در دانشگاه آزاد وی می‌گذرد نیستم و به هیچ وجه در امور دانشگاه دخالت نداشته و ندارم؛ بنابراین آنچه در مورد اینجانب گفته می‌شود بشدت تکذیب می‌شود.»

هیئت امناء

هیئت امناء که عالی‌ترین مرجع تصمیم‌گیری در مورد این دانشگاه است تشکیل شده از: سه نفر از اعضای هیأت مؤسس که حتماً یک ‌نفر از آن‌ها باید روحانی باشد (در حال حاضر: علی‌اکبر ولایتی، سید حسن خمینی،  عبدالله جاسبی)، رئیس دانشگاه (محمد مهدی طهرانچی)، وزیر بهداشت (سعید نمکی) و وزیر علوم (منصور غلامی)، رئیس نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها (مصطفی رستمی) و سه نفر از اعضای هیأت علمی تمام وقت دانشگاه‌ها در مرتبه دانشیاری یا بالاتر که هیچ‌گونه سمت مدیریتی و حکومتی غیر از تدریس و پژوهش نداشته باشند به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی (محمدمهدی طهرانچی،  فریدون عزیزی،  فرهاد رهبر).

مدیریت دانشگاه

مدیریت دانشگاه آزاد اسلامی توسط ریاست عالیه آن صورت می‌گیرد. ریاست عالیه این دانشگاه، توسط هیئت امناء این دانشگاه منصوب می‌شود. دانشگاه آزاد اسلامی همانند دیگر مؤسسات آموزشی در ایران، زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی فعالیت می‌کند. نوع مدرک اعطایی به فارغ‌التحصیلان این دانشگاه، به صورت مستقل و از طرف دانشگاه آزاد اسلامی اعطا می شود.  این دانشگاه عضو اتحادیه دانشگاه‌های جهان اسلام است.

رؤسای دانشگاه آزاد اسلامی

عبدالله جاسبی از تابستان ۱۳۶۱ تا اسفند ۱۳۹۰، فرهاد دانشجو از اسفند ۱۳۹۰ تا شهریور ۱۳۹۲، حمید میرزاده از شهریور ۱۳۹۲ تا اردیبهشت ۱۳۹۶، علی محمد نوریان از اردیبهشت ۱۳۹۶ تا ۲۵ تیر ۱۳۹۶، فرهاد رهبر از ۲۵ تیر ۱۳۹۶ تا ۲۸ مرداد ۱۳۹۷ و محمدمهدی طهرانچی از ۲۸ مرداد ۱۳۹۷ تاکنون روسای دانشگاه آزاد اسلامی بوده اند.

پنجمین دانشگاه جهان از دیدگاه شمار دانشجو

همانطور که اشاره شد دانشگاه آزاد به لحاظ جمعیت یکی از بزرگ ترین دانشگاه های جهان محسوب می شود. دانشگاه‌های نخست جهان از دیدگاه شمار دانشجو عبارتند از: دانشگاه ایندیرا گاندی در هندوستان، سیستم کامیونیتی کالج کالیفرنیا در ایالات متحده، دانشگاه ملی بنگلادش در بنگلادش، دانشگاه آنادولو در ترکیه، دانشگاه آزاد اسلامی در ایران و دانشگاه علامه اقبال در پاکستان

منطقه بندی دانشگاه های آزاد

واحد‌های دانشگاه آزاد در هفده منطقه به این شرح دسته‌بندی شده و واحد‌های هر منطقه زیر نظر دبیرخانه استانی آن منطقه اداره می‌شوند. این مناطق عبارتند از: منطقه یک: استان فارس، منطقه دو: استان‌های آذربایجان غربی، اردبیل و زنجان، منطقه سه: استان مازندران، منطقه چهار: استان‌های اصفهان و چهارمحال، منطقه پنج: استان‌های مرکزی، همدان و لرستان،  منطقه شش: استان خوزستان، منطقه هفت: استان‌های کرمان و یزد، منطقه هشت: واحد‌های داخل تهران بزرگ، منطقه نه: استان‌های خراسان (شمالی، جنوبی، رضوی) و شهر طبس از استان یزد، منطقه ده: استان‌های سمنان، گلستان، منطقه یازده: استان‌های کردستان، کرمانشاه و ایلام، منطقه دوازده: واحد‌های درون استان تهران و خارج از محدوده تهران بزرگ، قزوین، البرز و قم، منطقه سیزده: استان آذربایجان شرقی، منطقه چهارده: استان سیستان و بلوچستان، منطقه پانزده: استان هرمزگان، منطقه شانزده: استان‌های بوشهر و کهگیلویه و بویر احمد و منطقه هفده:استان گیلان.

راهبرد‌های مصوب

در سایت رسمی دانشگاه و در مورد راهبردهای مصوب آمده است: مهم­ترین سیاست­‌ها مبتنی بر اصل توسعه دانش، ارزیابی مستمر، تعالی و ارتقاء کیفیت پایدار و نهادینه نمودن فرهنگ همراه با اقتصاد آموزش به شرح زیر مورد توجه قرار گیرد:
۱- عدم توسعه کمی در ایجاد واحد‌ها و مراکز دانشگاهی
۲- جذب هیات علمی با کیفیت در سطح دکتری تخصصی
۳- ساماندهی پراکندگی واحد‌های دانشگاهی از جمله مراکز و همچنین پردیس­‌های علوم و تحقیقات و واحد‌های بین‌الملل و برون مرزی دانشگاه
۴- اعمال توسعه تحصیلات تکمیلی و متوازن نمودن آن در سراسر کشور
۵- کاهش زیان­ دهی واحد‌های دانشگاهی در طی دو برنامه کوتاه مدت و بلندمدت
۶- عدم جذب کارکنان جدید و ساماندهی کارکنان مازاد واحد‌های دانشگاهی و دانشگاه
۷- توسعه فعالیت­‌های پژوهشی و فناوری نظیر شرکت­‌های دانش بنیان و مراکز رشد
۸- توسعه کمی وکیفی حوزه علوم پزشکی و فرهنگی و اجتماعی و باز مهندسی فعالیت‌ها
۹- توسعه کمی و کیفی حوزه فرهنگی­، ­ اجتماعی با تاکید بر طرح‌های فرهنگی ماندگار
۱۰- تمرکز فعالیت بر اتمام طرح‌های عمرانی نیمه تمام
۱۱- تنوع بخشی به منابع درآمدی دانشگاه از طریق طرح ­های اقتصادی دانش بنیان و سرمایه گذاری
۱۲- انضباط مالی از طریق ایجاد نظام برنامه ریزی و بودجه بندی
۱۳- ارزیابی مستمر عملکرد و ترسیم مسیر تعالی
۱۴-سیاست ارتقاء خدمات رفاهی دانشجویان، کارکنان و اساتید
۱۵- نهادینه نمودن کیفیت آموزش و پژوهش و فناوری در جهت تحقق اهداف دانشگاه
۱۶- ارتقاء دانشگاه آزاد اسلامی در رتبه بندی‌های ملی، منطقه‌ای و جهانی
۱۷- فرهنگ سازی مبتنی بر تعالی مدیریت اسلامی متکی بر تعهد، مسؤلیت پذیری، پاسخگویی و وجدان کار همراه با صداقت، امانت، قانونگرایی و شفاف سازی عملکرد‌ها
۱۸- دستیابی به توسعه علوم و فناوری ­های نوین ونافع متناسب با اولویت­‌ها و نیاز‌ها و مزیت‌های نسبی کشور از طریق ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه
۱۹- ارتقاء جایگاه زبان فارسی در بین زبان‌های بین المللی علمی و سهم و نقش دانشگاه آزاد اسلامی در این حوزه
۲۰- افزایش سهم دانشگاه در تولید محصولات و خدمات مبتنی بر دانش و فناوری داخلی از طریق تجاری سازی تحقیقات و توسعه شرکت‌های دانش بنیان
۲۱- اولویت بخشی به تحصیلات تکمیلی مبتنی بر ابلاغیه سیاست‌های کلی علم و فناوری مقام معظم رهبری و نقشه جامع علمی کشور
۲۲- بومی گزینی پذیرش دانشجو و گسترش عدالت آموزشی سراسر کشور
۲۳- پذیرش دانشجو در رشته‌های مرتبط با آموزه‌های دینی و گسترش فرهنگ اسلامی
۲۴- همگام سازی پذیرش با نیاز‌های جامعه، بازار کار و توسعه علمی کشور
۲۵- مدیریت و هدایت دانش بومی و اسلامی در تطابق بین نیاز‌های کشور و مطالبات جوانان
۲۶- توجه به تغییر شیوه‌های پذیرش دانشجو در راستای اهداف علم و فناوری، تقاضای اجتماعی و سیاست‌های کلی نظام
۲۷- توجه به سرمایه اجتماعی در دانشگاه آزاد اسلامی با ایجاد همگرایی، وحدت و همیاری بین پرسنل، مدیران و معاونین
۲۸- تجمیع سایت‌های پراکنده واحد‌های استان تهران در مجتمع‌های متمرکز به منظور بهره برداری بهینه از امکانات و معرفی این واحد‌ها در یک سایت یکپارچه به عنوان قابلیت‌های رقابتی دانشگاه

برنامه‌های مصوب

در سایت رسمی دانشگاه و در مورد برنامه های مصوب آمده است:  در راستای تحقق اهداف متعالی و مصوب هیات موسس و هیات امنای دانشگاه و در مسیر اهداف مقدس نظام جمهوری اسلامی و در چارچوب اهداف مندرج در نقشه جامع علمی و دیگر اسناد بالادستی آموزش عالی کشور و در جهت مدیریت چالش های، برای اجرایی نمودن سیاست ­های مصوب دانشگاه که پیشتر اشاره گردید، برنامه‌های کوتاه مدت و بلندمدت زیر مورد توجه قرار گرفت:

۱- توقف در زیان دهی دیگر واحد‌های دانشگاهی­ و کاهش تعداد واحد‌ها و مراکز دانشگاهی زیان ده در یکسال ۹۳-۹۲ و توقف کامل زیان دهی همه واحد‌های زیان ده تا سال تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵،
۲ - افزایش سهم درآمدی غیرشهریه از حدود ۱% به نزدیک ۱۰% در سال ۹۳-۹۲ و در ادامه تا سال تحصیلی ۹۶-۹۵ به میزان حداقل ۳۰% از طریق متنوع سازی منابع درآمدی دانشگاه و فعالیت‌های دانش بنیان و سرمایه گذاری
۳- افزایش سهم بودجه مستقیم پژوهشی دانشگاه به صورت مستمر و سالانه
۴- افزایش سهم فناوری و تولید ثروت از تجاری سازی تحقیقات از طریق مراکز رشد و شرکت‌های دانش بنیان
۵- بهبود و اصلاح نسبت هرم هیات علمی دانشگاه از طریق جذب سالانه ۵۰۰۰ عضو هیات علمی جدید طی ۴ سال منتهی به ۱۳۹۶ جمعا به میزان ۲۰۰۰۰ هیات علمی و افزایش نسبت استادیار به کل اساتید و کاهش سهم مربیان
۶- توجه جدی و اساسی به مسائل نهادی فرهنگی و اجتماعی با تاکید بر طرح­‌های فرهنگی ماندگار نظیر توسعه مساجد، مراکز فرهنگی و اسلامی­، یادمان­‌های شهدای گمنام، تقویت باور‌های اعتقادی، دینی و اخلاقی...
۷- افزایش سهم دانشگاه در تولید جهانی علم در پایان برنامه پنجم دانشگاه یعنی پایان سال ۱۳۹۴ به میزان حداقل ۶۶/۰ درصد و در افق چشم انداز ۱۴۰۴ از مقدار ۵/۴ درصد سهم ایران براساس نقشه جامع علمی کشور به میزان ۵/۲ درصد برای دانشگاه آزاداسلامی
۸- توسعه تحصیلات تکمیلی با نرخ رشد بالا و به نسبت حداقل ۳۰% از دانشجویان دانشگاه مطابق سند چشم انداز
۹- شاخص سازی فعالیت‌ها جهت تعیین استاندارد‌های عملکردی و تعاملات دقیق از طریق استقرار نظام ارزیابی و پایش مستمر از روند‌ها و عملکرد‌های موجود در اجرای برنامه، درون دادها، فرایند‌ها و برون داد‌ها و ترسیم مسیر تعالی
۱۰- توسعه حوزه علوم پزشکی از طریق باز مهندسی فعالیت‌ها و عملکر‌های موجود و تدوین نقشه راه روشن در حیطه پزشکی، بهره برداری از بیمارستان‌های نیمه تمام به تعداد ۴ بیمارستان فرهیختگان تهران، کازرون، اردبیل و تبریز تا پایان سال ۱۳۹۳ و تکمیل ده بیمارستان نیمه تمام تا پایان سال تحصیلی ۹۶-۱۳۹۵ و اصلاح هرم هیات علمی، افزایش سطح کیفی داوطلبان ورودی­، ­ارتقا کیفیت رشته‌ها و واحد‌های مجری، گسترش مجلات و نشریات این حوزه، افزایش کمی و کیفی مراکز زیر ساختی­، ­ (تحقیقاتی­، ­پژوهشی و درمانی و بالینی) و...
۱۱- افزایش کمی و کیفی مراکز تحقیقاتی و پژوهشی و فعال سازی مراکز موجود در حوزه‌های مختلف علوم اعم از علوم پزشکی­، فنی و مهندسی­، ­علوم پایه و علوم انسانی و هنر به تعداد ۷۰ مرکز در سال ۹۳-۱۳۹۲ و در ادامه تا ۱۴۰۴ به تعداد ۱۵۰ مرکز
۱۲- ساماندهی کارکنان از طریق عدم جذب نیروی انسانی غیر متخصص و جذب برنامه ریزی شده نیرو‌های متخصص مورد نیاز با حفظ تعداد پست­‌های سازمانی موجود و با اولویت در کاهش ۱۰% آن به طوری که نسبت دانشجو به کارکنان با نسبت دانشجو با اساتید، متوازن و متناظر باشد و درسال ۹۳-۹۲ این نسبت به ۵۰ و در طی سال‌های منتهی به ۹۶-۹۵ به ۷۰ کاهش یابد.