کلیات

ایمنی‌شناسی یا ایمونولوژی (به انگلیسی: Immunology) یکی از رشته های تخصصی پزشکی است که به بررسی انواع واکنش ایمنی جانداران در برابر آنتی‌ژن‌های بیگانه و روند ایجاد مصونیت در برابر عوامل بیماری‌زا می‌پردازد. این علم هم به جنبه‌های فیزیولوژیک پاسخ دفاعی بدن به عوامل بیگانه، و هم به جنبه‌های پاتولوژیک سیستم ایمنی مانند بیماریهای خودایمنی، حساسیت، نقص ایمنی، واکسیناسیون ، پیوند اعضاء و تحقیقات و درمان در زمینه سرطان می‌پردازد.

سیستم ایمنی بدن

سیستم ایمنی بدن سیستمی پیچیده و در نهایت دقت می‌باشد که شامل اعضاء متنوع، با عملکردی متفاوت و مرتبط می‌باشند که در صورت کوچکترین تداخل و ناهماهنگی در انجام وظایف اعضاء آن امکان پیدایش اختلالات و ظهور عوارضی وخیم و بعضاً غیرقابل برگشت وجود دارد. از جمله اعضاء اصلی و فرعی این سیستم می‌توان به سلولها (مانند لنفوسیتها، مونوسیتها، ماکروفاژها و سلولهای فرعی و تخصصی دیگر)، بافت‌ها (بافتهای لنفاوی، بافت پوششی و …) و مولکول‌های محلول در خون (مانند آنتی‌بادی‌ها، کمپلمان و سیتوکاینها و …) اشاره کرد.

بخش‌های مختلف سیستم ایمنی بدن:

آدنوئیدها: شامل دو غده کوچک هستند که در قسمت پشتی بینی قرار دارند.

مغز استخوان: بافت نرم و اسفنج شکلی است که در حفره‌های استخوانی یافت می‌شود.

گره های لنفاوی: اندام‌های کوچک لوبیا شکلی که در تمام بدن وجود دارند و از طریق رگ‌های لنفاوی به هم متصل می‌شوند.

عروق لنفاوی: شبکه‌ای از کانال‌ها در سراسر بدن هستند که لنفوسیت‌ها و مایع لنف را در سراسر بدن به گردش در می‌آورند.

لکه‌های پی‌یری: سلول‌هایی از جنس بافت لنفاوی هستند که در روده کوچک یافت می‌شوند.

طحال: اندامی به اندازه یک مشت است که در حفره شکمی قرار دارد.

تیموس: غده‌ای است که از دو لوب تشکیل شده و در جلوی نای و پشت استخوان سینه قرار می‌گیرد.

لوزه‌ها: دو توده بیضی شکل که در قسمت پشت گلو جای دارند.

دفاع اختصاصی سیستم ایمنی بدن

در این مکانیسم، علاوه بر ماکروفاژها (در بافت) نوعی از گلبول‌های سفید به نام لنفوسیت‌ها نقش دارند که از سلول‌های بنیادین مغز استخوان (مغز قرمز استخوان) حاصل می‌شوند. لنفوسیت‌ها به‌طور اختصاصی عمل می‌کنند، یعنی یک نوع خاصی از عوامل بیگانه را شناسایی و از بین می‌برند. لنفوسیت‌ها پس از به وجود آمدن نابالغ هستند و برای کسب ویژگی‌های لازم برای شناسایی و مبارزه با میکروب‌ها، باید تکامل یابند. بر اساس محل کسب تکامل، لنفوسیت‌ها را به دو دستهٔ لنفوسیت‌های B و لنفوسیت‌های T تقسیم می‌کنند. لنفوسیت‌های B در مغز استخوان و لنفوسیت‌های T در تیموس تخصص یافته‌اند.

لنفوسیت‌های بالغ توانایی شناسایی مولکول‌ها و سلول‌های خودی را از بیگانه، و نیز مقابله با عوامل بیگانه را به دست می‌آورند و وارد جریان خون می‌شوند. لنفوسیت‌ها بر سطح خود دارای گیرنده‌هایی هستند که از لحاظ شکل هندسی مکمل نوع خاصی از آنتی‌ژن (که بر سطح عوامل بیگانه قرار دارد) است. به این ترتیب، هر لنفوسیت، با داشتن نوع خاصی گیرنده، آنتی‌ژن خاصی را شناسایی کرده و از بین می‌برد. به همین علت می‌گوییم که لنفوسیت‌ها به‌طور اختصاصی عمل می‌کنند. برخی از لنفوسیت‌ها بین لنف و خون در گردش‌اند، و برخی دیگر در گره‌های لنفی، طحال، لوزه‌ها و آپاندیس جمع می‌شوند.

ایمنی ذاتی

ایمنی ذاتی، اولین خط دفاعی در برابر میکروب‌ها و عوامل خارجی می‌باشد. مکانیسم‌های ایمنی ذاتی، قبل از برخورد با میکروب‌ها و شکل‌گیری پاسخ‌های ایمنی اکتسابی صورت می‌گیرد. ایمنی ذاتی به لحاظ تکاملی، قدیمی‌ترین سازوکار دفاعی در برابر میکروب‌ها به‌شمار می‌رود و همگام با میکروب‌ها تکامل یافته تا از تمام جانداران پرسلولی، نظیر گیاهان و حشرات، در برابر عفونت‌ها محافظت نماید. اهمیت ایمنی ذاتی در پاسخ اولیه به میکروب‌ها است، که مانع از بروز عفونت در میزبان شده یا آن را کنترل و حذف می‌نماید. اهمیت ایمنی ذاتی در دفاع میزبان، در مطالعاتی به اثبات رسیده‌است که نشان می‌دهند مهار یا کاهش کارکرد هر یک از مکانیسم‌های ایمنی ذاتی، سبب افزایش چشمگیر استعداد ابتلا به عفونت‌ها می‌شود، حتی اگر سیستم ایمنی تطبیقی، سالم و دارای عملکرد باشد. بسیاری از میکروب‌های بیماری‌زا، راهکارهایی را برای مقابله با ایمنی ذاتی کسب کرده‌اند، و این راهکارها برای قدرت بیماری‌زایی میکروب‌های مذکور اهمیت حیاتی دارند. در عفونت با این قبیل میکروب‌ها، دفاع‌های ایمنی ذاتی می‌توانند عفونت را در حالت مهار شده نگه دارند تا پاسخ‌های ایمنی تطبیقی فعال شوند. پاسخ‌های ایمنی تطبیقی، که قوی‌تر و تخصصی‌تر هستند، قادر به از‌بین‌بردن میکروب‌هایی می‌باشند که در برابر مکانیسم‌های دفاعی ایمنی ذاتی مقاومت می‌کنند.

سلولهای ایمنی ذاتی

سیستم ایمنی ذاتی شامل سدهای اپی‌تلیال، سلول‌های در گردش، سلول‌های بافتی و پروتئین‌های پلاسما، نوتروفیل‌ها، فاگوسیت‌های تک هسته‌ای و سلول‌های کشنده طبیعی (NK) می‌باشند. این سلول‌ها به عوامل خارجی که از سدهای اپی‌تلیال عبور کرده‌اند و وارد بافت‌ها یا گردش خون شده‌اند، هجوم می‌برند. اگر میکروب‌ها به گردش خون وارد شوند، توسط طیفی از پروتئین‌های پلاسما مورد هجوم قرار می‌گیرند. پروتئین‌های اصلی ایمنی ذاتی در گردش خون، پروتئین‌های سیستم کمپلمان و سایر پروتئین‌های پلاسما هستند که ساختارهای میکروبی را شناسایی می‌کنند.

سلول‌های کشنده طبیعی

سلولهای NK، رده‌ای از سلول‌های مرتبط با لنفوسیت‌ها هستند که سلول‌های آلوده را شناسایی می‌کنند و با کشتن مستقیم این سلول‌ها یا ترشح سایتوکاین‌های التهابی، پاسخ می‌دهند. سلول‌های NK، شامل ۵ تا ۲۰٪ از سلول‌های تک هسته‌ای خون و طحال می‌باشند. اصطلاح کشنده طبیعی، به این معنی می‌باشد که اگر این سلول‌ها را از خون یا طحال جدا کنند، بدون نیاز به فعال سازی اضافی، می‌توانند سلول‌های هدف مختلف را بکشند و نیازی به وجود خاطره نمی‌باشد.