کلیات

قفقاز ناحیه‌ای در آسیا و اروپا میان دریای خزر و دریای سیاه است که رشته‌کوه قفقاز در آن واقع است. قفقاز از نظر سیاسی به دو بخش قفقاز جنوبی (ماورای قفقاز) و قفقاز شمالی تقسیم می‌شود و دارای مساحتی حدود ۵۲۰٬۰۰۰ کیلومترمربع و جمعیتی حدود ۴۰٬۰۰۰٬۰۰۰ نفر می‌باشد.

قفقاز جنوبی شامل کشور‌های جمهوری آذربایجان،  ارمنستان،  گرجستان و بخش‌هایی از شمال باختری ایران و شمال خاوری ترکیه‌ می‌شود. اما قفقاز شمالی جزئی از روسیه است و شامل جمهوری‌های خودگردان داغستان،  چچن،  اینگوشتیا،  اوستیای شمالی-آلانیا،  کاباردینو-بالکاریا،  کاراچای-چرکسیا،  سرزمین کراسنودار،  آدیغیه و سرزمین استاوروپول‌ می‌شود.


نام

همچنین در تاریخ باستانی طبیعی پلینی بزرگ (۷۷–۷۹ میلادی) نام قفقاز از نام سکایی kroy-khasis کروی-خاسیس به معنی یخ درخشان، سفید یا برف گرفته شده‌است. در شکل یونانی Kaukasos خوانده می‌شود.

تاریخ

در دوران آشوربانی‌پال، امپراتوری امپراتوری آشور قفقاز را به خاک خود ضمیمه کرد. پیش از تشکیل حکومت ماد، حکومت‌هایی همچون اورارتو و کلخیس در قفقاز شکل گرفته بود که قدمت برخی از آن‌ها به بیش از ۴۰۰۰ سال نیز می‌رسد، اما در نتیجه جنگ‌های فرسایشی بین این دولت‌ها از قدرت آن‌ها کاسته شد و بعد‌ها دولت هخامنشی آن را تصرف نمود و به خاک خود ضمیمه نمود. بخش‌هایی از قفقاز در دوره‌هایی تحت تسلط حکومت ایران قرار داشت. در اوایل قرن نوزدهم میلادی جنگ‌های ایران و روس بر سر تسلط بر مناطق جنوبی و شرقی قفقاز درگرفت. در پایان دوره اول جنگ روسیه با انعقاد عهدنامه گلستان بیشتر مناطق قفقاز و در پایان دوره دوم جنگ با عهدنامه ترکمن‌چای تقریباً تمامی این منطقه را به تصرف خود درآورد. با فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ سه جمهوری گرجستان،  ارمنستان و آذربایجان در این منطقه اعلام استقلال کردند.
از شاعران بزرگ پارسی‌گوی قفقاز می‌توان به خاقانی، نظامی، مجی، بدر، مهستی، هندوشاه نخجوانی و پسرش محمد بن هندوشاه اشاره کرد.
در سال ۵۱۴ پیش از میلاد داریوش بزرگ به سکا‌ها در ناحیه شمال قفقاز و دریای سیاه حمله می‌کند.

گروه‌های قومی قفقاز

قفقاز از دید نژادی و زبانی از متنوع‌ترین مناطق جهان است.
گروه‌های قومی ساکن در قفقاز به سه گروه اصلی قفقازی، هندواروپایی، و ترک‌تبار تعلق دارند:
گویشوران زبان‌های قفقازی: گرجی،  آبخاز،  لزگی،  چرکس،  آوار،  چچنی،  اینگوش،  قاباردی،  تاباساری،  لک‌ها (داغستان)،  اودی،  ساخوری،  آغول،  روتول،  دارگی،  کاسپین
گویشوران زبان‌های هندواروپایی: ارمنی،  روسی،  کرد،  تالش،  اوستی،  یونانی،  تات
گویشوران زبان‌های ترکی: نوغای،  بالکار،  قره‌چای،  آذربایجانی‌ها،  ترک‌های مسختی
قوم مغول‌تبار قالموق و آشوری‌ها از دیگر گروه‌های قومیتی این منطقه هستند.

شهر‌های قفقاز

برخی از شهر‌های قفقاز عبارتند از:
جمهوری آذربایجان: باکو،  گنجه،  لنکران،  شماخی،  شکی،  نخجوان
ارمنستان: ایروان،  اچمیادزین،  گیومری،  وانادزور
گرجستان: تفلیس،  باتومی،  سوخومی،  تسخینوالی،  پوتی
روسیه: مخاچ‌قلعه،  دربند،  گروزنی،  ولادی قفقاز،  استاوروپول
ترکیه: قارص،  ریزه،  اردهان،  آرتوین
ایران: شمال استان‌های اردبیل،  آذربایجان شرقی،  آذربایجان غربی

رود‌ها

رود‌های قفقاز شامل حوضه‌های آبریز دریای کاسپی (ارس،  کورا،  سولاک،  تِرِک،  کوما) دریای سیاه (ریونی، اینگوری، کودوری، بزیب) و دریای آزوف (کوبان) است. در قفقاز جریان رود‌ها با افزایش ارتفاع و از شرق به غرب، افزایش می‌یابد.
از ویژگی‌های بارز رود‌های قفقاز بزرگ، طولانی بودن مدت طغیانی آن‌ها در دوره گرماست (حدود ۶ ماه). در قفقاز (به ویژه در قفقاز شرقی و مرکزی) سیل‌های متعددی جریان می‌یابد. مسیر‌های انتهایی رودخانه‌های کورش (کورا)، کوبان و ریونی، قابل قایقرانی است. در بعضی از رود‌های کوهستانی قفقاز، چوب و الوار حمل می‌شود. در نواحی خشک، از آب رود‌ها برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شود. بر روی بسیاری از رود‌های قفقاز نیروگاه‌های برق‌آبی احداث شده‌است. بزرگترین نیروگاه آبی منطقه «مینگه‌چویر» نام دارد. دریاچه‌های قفقاز سرچشمه‌های متفاوت (آتش‌فشانی، زمین‌ساختی، یخچالی) دارند. بزرگترین دریاچه قفقاز وان نام دارد که مساحت آن ۳۷۵۵ کیلومتر مربع است.

• در مورد جنگ قره باغ در ویکی تابناک بیشتر بخوانید