کلیات
تفریغ از ﻧﻈﺮ ﻟﻐﻮی یعنی ﻓﺎرغ ﺳﺎﺧﺘﻦ، و ﺗﻔﺮﯾﻎ ﺑﻮدﺟﻪ در اﺻﻄﻼح ﻣﺎﻟﯽ ﻓﺮاﻏﺖ از ﺑﻮدﺟﻪ و ﯾﺎ ﻧﺘﯿﺠﻪی اﺟﺮای ﺑﻮدﺟﻪ اﺳﺖ.
دیوان محاسبات کشور سالانه با بررسی حسابها و اسناد مربوط به دستگاههای دولتی گزارش تفریغ بودجه را تهیه میکند که در آن نحوه و میزان هزینه سازمانها، پروژهها و پیشرفت آنها بر اساس لایحه بودجه مشخص است.
تفریغ در لغت
در لغتنامه دهخدا تفریغ حساب، واریز کردن حساب و فارغ شدن از آن معنی شدهاست که در عمل نیز تفریغ بودجه چنین کاربردی دارد. در فرهنگهای فارسی معین و عمید تفریغ به معنای فارغ ساختن، پرداخته کردن، آماده کردن و خالی کردن ظرف آمده.
تعریف تفریغ بودجه
تفریغ بودجه در قانون تعریف نشده است اما با استفاده از کاربردهای آن در فرهنگ لغت، قوانین و مقررات میتوان تعاریفی را ارائه کرد:
وبگاه دیوان محاسبات کشور تعاریف زیر را برای تفریغ آورده:
تفریغ بودجه نتیجه نهایی نظارت بعد از خرج است. تفریغ بودجه یک نوع حسابرسی کلی عملیات مالی دولت است.
تفریغ بودجه نشانگر درجه تطبیق یا عدم تطابق عملیات انجام شده توسط دولت بر مبنای محاسبات پیشبینیشده است.
تفریغ بودجه نظارت قوه مقننه نسبت به دخل و خرج کشور است. تفریغ بودجه بررسی سرنوشت هر ریال در آمد کشور در مجرایی که برای خرج آن پیش بینی شده میباشد.
تعریف عملیاتی
در نهایت میتوان تفریغ بودجه را به صورت عملیاتی اینگونه تعریف کرد: تفریغ بودجه به فرآیند تسویه بودجه از طریق تطبیق اطلاعات صورتحساب عملکرد تهیه شده توسط وزارت امور اقتصادی و دارایی با اطلاعات تهیه شده توسط دیوان محاسبات کشور و تجزیه و تحلیل نتایج حاصل از آن اطلاق میگردد.
بنابراین تعریف، گزارش تفریغ بودجه به صورت عملیاتی عبارت است از گزارش یافتههای ناشی از فرآیند تسویه بودجه و نظرات دیوان محاسبات کشور در خصوص اجرای بودجه.
نقش مجلس شورای اسلامی در تفریغ بودجه
مجلس شوراری اسلامی برای تأمین نیازهای مردم به عنوان وکیل آنها به دولت مأموریت میدهد قانون بودجه کل کشور را مطابق با مقررات مربوط اجرا کند. مأمور باید گزارش کارخود را تحت عنوان صورت حساب عملکرد بودجه سالانه کشور که همان عملکرد مالی دولت است به دیوان محاسبات کشور و هیات وزیران ارسال و دیوان محاسبات نیز به عنوان عامل کنترل کننده مجلس شورای اسلامی، گزارش تفریغ بودجه را به مجلس تقدیم کند.
تفریغ بودجه سال ۹۷
۲۶ فروردین ۱۳۹۹ آخرین گزارش تفریغ بودجه در عمر مجلس دهم قرائت شد؛ گزارشی بنا به نظر بسیاری آمار ارائه شده در آن شوکه کننده بود و از تخلفات آشکار مدیران و نهادها مثل پرداخت حقوق نجومی ۵۳ میلیون تومانی یک مدیر دولتی تا ناپدید شدن دلارهایی که به اسم واردات برای کالاهای اساسی را شامل میشد.
عادل آذر، رییس دیوان محاسبات کل کشور به رسم هر ساله گزارش تفریغ بودجه را در مجلس قرائت کرد. این گزارش مفصل در چهار بخش منابع و مصارف، تبصرهها و ماده واحده و نظارت و پیشنهادها تهیه و قرائت شد.
در بخشی از این گزارش رئیس دیوان محاسبات از تامین ۳۱ میلیارد و ۴۱۶ میلیون دلار ارز به نرخ دولتی بابت واردات کالاها و خدمات اساسی و غیر اساسی گفت و افزود تا تاریخ ۱۲/ ۹/ ۹۸ تعداد ۹۶۵۸ ردیف تامین اعتبار ثبت سفارش توسط اشخاص حقیقی و حقوقی مجموعا بالغ بر چهار میلیارد و ۸۲۱ میلیون دلار علی رغم دریافت ارز ۴۲۰۰ تومانی واردات صورت نگرفته است.
در همین رابطه پیشتر محمد حسینی عضو کمیسیون برنامه و بودجه گفته بود دولت در اجرای قانون بودجه سال۹۷ انحرافات بسیاری از جمله پرداخت حقوقهای نجومی، ابهام در توزیع قیر، اضافه پرداختی به کارکنان و... دارد و همچنین افزده بود که براساس گزارش تفریغ بودجه سال ۹۷ اضافه پرداختی در حوزه حقوق و مزایای کارکنان دولت حدود یک هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان است که حدود ۳۶۰ پرونده برای این موضوع در دیوان محاسبات تشکیل شده است. در شرایط کنونی که افزایش حقوق، ۱۵ درصد پیش بینی شده است، باید به این امور توجه ویژهای شود.
تأکید دیوان محاسبات بر صحت و دقت گزارش
پس از قرائت گزارش تفریغ بودجه ۹۷ در مجلس شورای اسلامی اعتراضاتی به صحت و دقت ارقام آن مطرح شد که دیوان محاسبات در این رابطه ۲۸ فروردین ۹۹ اطلاعیهای صادر کرد که در بخشی از آن آمده بود: به لحاظ اهمیت نحوه تخصیص ارز ۴۲۰۰ تومانی به واردکنندگان کالاهای اساسی و غیر اساسی و یافتههای حسابرسی در فرایند تهیه گزارش تفریغ بودجه، مراتب طی نامه مورخ ۹۸/۱۲/۴ به تفصیل و با ذکر جزئیات برای رئیسجمهور محترم ارسال شد.
ایشان نیز در تاریخ ۹۸/۱۲/۱۴ با تاکید بر اهمیت موضوع خطاب به بانک مرکزی دستور بررسی صادر فرمودند که رونوشت این دستور به دیوان واصل شد؛ لکن هیچ گونه خدشه یا تردیدی نسبت به صحت و دقت محتوا و یا ارقام مندرج در گزارش وارد نگردید.
واکنش سازمان برنامه و بودجه به گزارش تفریغ سال ۹۷
۲۹ فروردین ۹۹ سازمان برنامه و بودجه در اطلاعیهای پیرامون گزارش تفریغ بودجه سال ۱۳۹۷ کل کشور تاکید کرد که این گزارش که توسط رییس دیوان محاسبات کشور در صحن علنی مجلس قرائت شد، مقدماتی، یکجانبه و ناقص بود.
در بخشی از این اطلاعیه آمد: گزارش قرائت شده توسط رییس محترم دیوان محاسبات کشور درخصوص تفریغ بودجه سال ۱۳۹۷ کل کشور طبق آییننامه داخلی مجلس شورای اسلامی گزارشی مقدماتی بود که باید در کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات و همچنین در دیگر کمیسیونهای مجلس حسب مورد، بررسی و نهایی شود؛ زیرا طبق تبصره ۱ ماده ۲۱۹ قانون آییننامه داخلی مجلس شورای اسلامی، بررسی تفریغ بودجههای سالانه در کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات به عنوان کمیسیون اصلی و بخشهای مرتبط در کمیسیونهای فرعی انجام و گزارش بررسی نهایی پس از اخذ توضیحات از دستگاههای اجرایی از سوی کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات تهیه و در مجلس شورای اسلامی قرائت میشود.