کلیات
موسیقی سنتی ایرانی که با نام موسیقی اصیل ایرانی، موسیقی کلاسیک ایرانی و موسیقی دستگاهی نیز شناخته میشود، شامل دستگاهها، نغمهها و آوازها، از سالها پیش از میلاد مسیح تا به امروز سینه به سینه در میان مردم ایران گشته است و آنچه دلنشینتر، سادهتر و قابل فهمتر بودهاست، امروز در دسترس است. بخش بزرگی از آسیای میانه، افغانستان، پاکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان متأثر از این موسیقی است و هرکدام به سهم خود تأثیراتی در شکلگیری این موسیقی داشتهاند. از میان موسیقیدانها یا به عبارتی نوازندگان موسیقی در ایران باستان میتوان به «باربد»، «نکیسا» و «رامتین» اشاره کرد. موسیقی اصیل ایرانی، جزو کهنترین سبکهای موسیقایی از دوران باستان تا به امروز است. همچون گذشتههای دور، مشاهیر صاحب سبک بسیاری در تاریخ ایران معاصر سر برآورده و هر یک، گامی مؤثّر در اعتلا و پویندگی این موسیقی اصیل برداشتهاند.
همچنین «ردیفهای موسیقی اصیل» بهعنوان نخستین پروندهٔ مستقل ایران در فهرست میراث ناملموس جهانی در مهرماه ۱۳۸۸ ثبت شد.
تاریخچه موسیقی ایرانی
از مهمترین مُهرنگارههای خُنیا (:موسیقی) در جهان؛ باید از آنچه که در «تپه چغامیش» شوش برجای مانده، یاد کرد که در سالهای ۱۹۶۱–۱۹۶۶ میلادی، یافت شدهاست. این مهرنگاره ۳۴۰۰ ساله؛ سیمایی از بزم رامشگران را نشان میدهد. در این بزم باستانی، دستهای خُنیاگر(:نوازنده) دیده میشوند که هر کدام، به نواختنسازی سرگرم هستند. چگونگی نواختن و نشستن این رامشگران، نشان میدهد که آنها، نخستین دسته خُنیاگران(:ارکستر) جهان هستند. در این گروه رامشگران، میبینیم که نوازندهای «چنگ» و دیگری «شیپور» و آن دیگر «تنبک» مینوازد. چهارمین رامشگر در این میان، خوانندهای است که «آواز» میخواند. همچنین در این بزم کهن، آزادهای را میبینیم که بر فرشی نشسته و از او پذیرایی میشود. ما همانند این خنیاگران را در ایلام و در سده ۲۷ پیش از میلاد و از زمان پادشاهی «پوزوز این شوشیناک» در شوش میشناسیم. از همین گاه، مُهر و نشانههایی در دست است که نشان میدهند، خنیاگران بسیاری در ایران میزیستند. در این هنگام، نواختن چنگ بسیار گسترش داشتهاست و این ساز از ساختههای ایرانیان است. ما، نگارهای را در دست داریم و میدانیم که در پادشاهی «شوکال ماه هو» و از سده ۱۷ پیش از میلاد در ایران، تار نواخته میشد. با یافتن یک کنده کاری در ایلام بازهم آگاهی داریم که خنیاگران ایرانی؛ دَف را همراه چنگ مینواختند. در این کنده کاری همچنین دیده میشود که از میان ۱۱ تن خنیاگر؛ ۸ تن چنگ، ۲ تن نی و یک تن دهل مینوازند. ۱۵ زن خواننده، در میان رامشگران دیده میشوند که در حال کف زدن هستند. باید افزود که از این نمونهها در سراسر ایران بسیار دیده شدهاست. ما به یاری باستانشناسی از لرستان مانند ایلام آگاهی داریم که در این بخش از ایران هم از سده ۹ پیش از میلاد، تار نواخته میشدهاست. در بخشهای دیگری از ایران و از سال ۵۵۹ پیش از میلاد، سفالهایی در تپه سیلک کاشان و مرودشت پیدا شده که سیمایی از پایکوبی و دست افشانی بر آنها نگارگری شدهاست.
پس از ورود آریاییان، از آنجا که در برپا داشتن آیینهای کیشی آریاییان رقص و موسیقی به کار بسته نمیشد و چندان ارجی نداشت، این دو هنر چنانکه بایست در میان آنان پیشرفت نکرده و در آثار و نوشتههای آن روزگاران جای پایی از خود باز نگذاشتهاست.
اصطلاح «خنیای باستانی ایرانی» حروفنویسی خالص کلمات ایرانی است که ترجمه آن عبارت از «موسیقی ایران باستان» یا به عبارت دیگر «موسیقی سنتی ایران» است. این اصطلاح ایرانی امروزه به خوبی قابل درک است ولی در مقایسه با اصطلاح پر مصرف «موسیقی اصیل» که معنای آن نیز همان است، به ندرت استفاده میشود. با استفاده از شواهد کاویده شده، مانند تندیس کشف شده در ساسا، سوابق موسیقی به خوبی به دوران امپراتوری ایلامی (۶۴۴–۲۵۰۰ قبل از میلاد) برمی گردد. بهطور مشهود، اطلاعات کمی در خصوص موسیقی این دوره در دسترس است. تنها استثناء ابزار باقیمانده موسیقی مانند گیتارها، عودها و فلوتهایی که ابداع و نواخته شده، هستند. گفته میشود ابزار موسیقی مانند «باربت» ریشه در این دوران یعنی حدود سال ۸۰۰ قبل از میلاد داشتهاست.
از هردوت نقل است که در دوران امپراتوری هخامنشی که به «امپراتوری پارسی» نیز معروف است، موسیقی نقش مهمی بهخصوص در دربارها داشتهاست. او میگوید که وجود موسیقی برای مراسم مذهبی پرستش خداوند، بسیار ضروری بودهاست. بعدها یعنی پس از ابلاغ دین پیامبر زرتشت، میترا، شخصی که به عنوان "داواً یک خدای دروغین یا شیطان و همچنین بتان دیگر بیشتر و بیشتر مقبول واقع شدند.
اصطلاح «خنیای باستانی ایرانی» اصطلاحی مربوط به عصر پس از هخامنشیان است. فارسی (فارسی) زبان مورد استفاده در دربارها به همراه زبان پهلوی، زبان رسمی دوران امپراتوری ساسانی (۶۴۲–۲۲۴ میلادی) بوده و در برگیرنده اکثریت همان کلمات و همان گرامر زبان پهلوی بودهاست؛ بنابراین کلمه مورد استفاده برای موسیقی در دوران ساسانی و در دوران ناب فارسی معاصر در واقع کلمه 'خنیا است. اگر چه اصلیت مدل موسیقی ایرانی هنوز نامشخص است، تحقیقات باعث آشکار شدن جوانب جدیدی از آن شدهاست. باربد که یکی از موسیقی دانان دربار امپراتوری ساسانی بود نخستین سیستم موزیکال خاورمیانه که با نام سلطنتی خسروانی شناخته میشود را ابداع نموده و آن را به شاه خسرو (خسروان) تقدیم نمود. همچنین بسیاری از نامهای فعلی مدهای موسیقی، در موسیقی سنتی ایران نیز وجود داشتهاند» دستگاهها از زمانهای باستان زبان به زبان به امروز رسیدهاند اگرچه بسیاری از مدها و ملودیها احتمالاً به دلیل تهاجم اعراب که موسیقی را مسئلهای غیراخلاقی میدانستند از بین رفتهاند.
موسیقی سنتی ایرانی نوعی بدیهه گویی بوده و اساس آن یک سری از مدلها قیاسی است که باید حفظ شوند. هنر آموزان و استادان دارای ارتباطی سنتی بودهاند که این ارتباط در قرن بیستم و به موازات حرکت تعلیم موسیقی به دانشگاهها و هنرستانها رو به زوال نهادهاست.
یک نمایش مرسوم این موسیقی از «پیشدرآمد» (مقدمه اولیه)، «درآمد» (مقدمه)، «تصنیف» (آهنگ، وزن دار به همراه آواز خواننده)، «چهار مضراب» (وزن دار) و تعداد انتخابی «گوشه» (حرکات) تشکیل میشود. به صورت غیر مرسوم، این قسمتها را میتوان تغییر داده یا حذف نمود. با نزدیک شدن به پایان دوره صفویه (۱۷۳۶–۱۵۰۲)، نواختن گوشههای پیچیده ۱۰، ۱۴ و ۱۶ ضرب متوقف شدند. امروزه قطعات در حالت ۶ یا حداکثر ۷ ضرب نواخته میشوند که مایه تاسف است. بسیاری از ملودیها و مدهای این موسیقی در مقامها ترکی و موسیقی عربی میشوند. تفصیل اینکه باید به صورت مشخص اظهار کنیم که اعراب پس از تهاجم به امپراتوری ایران، سرزمینهای تسخیر کرده را با نام «جهان اسلام» معرفی نمودند. اگر چه اکثر حاکمان عرب فعالیتهای مرتبط با موسیقی را ممنوع اعلام کردند، دیگران به موسیقیدانان ایران دستور دادند که قطعاتی را به صورت کتاب تصنیف کنند که به عربی آن را «کتاب موسیقی کبیر» بمعنای کتاب فراگیر موسیقی میخواندند. بیش از تأثیرات امپراتوری ساسانی، این دلیل دیگری بر این واقعیت است که ملودیهای موسیقی سنتی ترکیه، سوریه، عراق و مصر شامل اسامی مقیاسها و مدهای ایرانی هستند.
در طول تاریخ؛ موسیقی سنتی بیشتر با صوت در ارتباط بودهاست؛ و حتی سرایندگان نقشی اساسی را در خلق و اجرای آن داشتهاند: او تصمیم میگیرد چه حالتی جهت ابراز مناسب بوده و اینکه چه دستگاهی مرتبط به آن است. در خیلی از موارد، سراینده مسئولیت انتخاب شعری که باید با آواز خوانده شود را نیز بر عهده دارد. چنانچه برنامه نیاز به یک خواننده داشته باشد، خواننده باید با حداقل یک آلت بادی یا سیمی و حداقل یک نوع آلت ضربی همراهی گردد. البته میتوان یک مجموعه از آلات موسیقی را یکجا داشت ولی سراینده اصلی نقش خود را ابقاء نماید. زمانی لازم بود که نوازندگان خواننده را با نواختن چندین قطعه به صورت تکی همراهی کنند. به صورت سنتی، موسیقی در حال نشسته و در محلهای مزین شده به پشتی و گلیم نواخته میشد. گاهی در این محلها شمع روشن میکردند. گروه نوازندگان و سراینده نوع دستگاه و اینکه کدام گوشهها اجرا شوند را با توجه به شرایط زمانی و مکانی و… مشخص مینمودند.
قبل از حمله مغولها و اعراب، ملودیهائی که در آن نغمه هائی از "اوستا کتاب دینی پیامبر زرتشت مذهب مزدیسنا، زمزمه با نواخته میشد که با آن حال و هوا همخوانی داشت. واژه «گاه» دو معنی دارد: در زبان پهلوی هم به معنای «گاث» (عبادتکننده اوستائی) و همچنین «زمان». حالات «یک گاه، دو گاه، سه گاه چهار گاه، پنج گاه، شش گاه و هفت گاه» را جهت بیان داستان هائی کاثها از یک تا هفت زمزمه مینمودند. اخیراً کشف شده که حالت «راست» (ادبی. حقیقت) جهت بیان داستان هائی در خصوص افراد یا کارهای درستکار و «شکسته» (ادبی. شکسته) برای بیان داستانها دربارهٔ خطا کاران استفاده میشدهاند. حالت «همایون» در هنگام نماز صبح اجرا میگشت. اکثر این حالتها، بجز احتمالاً «شش گاه» و «هفت گاه» هنوز در سیستم امروزی مورد مصرف دارد. علیرغم وجود این شواهد، نوازندگان هنوز تمایل به نسبت دادن مستقیم معنی «گاه» به «زمان» یا «مکان» حرکت یک آلت موسیقی دارند.
حکومت چند صد ساله مغولها در ایران و قتل و غارت و تجاوز مستمر آنها باعث شد که به نوعی شادی هم از جامعه رخت بربندد. از آنجا که موسیقی به سبک سینه به سینه آموزش داده میشد و دستگاهها و تجهیزات امروزی برای ضبط موسیقی وجود نداشت، باعث شد تا طی چند صد سال ملودیهای شاد فراموش شوند.
شایان ذکر است که چند تحرک احتمالاً باستانی محسوب نشده و فقط خیلی قدیمی هستند. همانگونه که در طول تاریخ سابقه داشت، موسیقی سنتی ایرانی به عملکرد خود به عنوان ابزاری روحانی ادامه داده و کمتر به عنوان وسیله تفریح به آن نگاه میشد. آثار موسیقی امکان تغییر گسترده از آغاز تا پایان و معمولاً به صورت تغییر بین قطعات پایین، تفکری، نمایش پهلوانی نوازندگی با نام تحریر را داشتند. تعامل متون مذهبی به عنوان غزل جایگزین غزلهای بزرگی شد که شاعران صوفی قرون وسطی خصوصاً حافظ و جلال الدین رومی سروده بودند. علاوه بر این موسیقی ایرانی دریافتی از دردها رنجها خوشیها یک تمدن چندین تکهٔ یک پارچهاست که امروزه بسیاری از یادبودهای آن مانند گوشهها (حسینی جامه دران شبدیز…)گواه این مدعاست.
در دورهٔ صفوی و قاجار موسیقی به عنوان هنر اجرایی تحت حمایت دربار و اشراف قرار گرفت؛ به طوری که سیستم کنونی موسیقی بر پایه دستگاهها در دورهٔ قاجار صورت گرفت. در اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم که ارتباط با اروپا شکل گرفت موسیقی به مردم نزدیکتر شد و تحصیل و پژوهش موسیقی شکل جدیدی پیدا کرد.
پارسا خائف نوجوانی که در برنامه «عصر جدید» توانست با هنر و مهارت خود در آواز خوانی توجه همگانی و محافل هنری را به خود جلب کند، این بار با گروه موسیقیاش در جایگاه خواننده و آهنگساز توانست مقام اول جشنواره مهر و ماه دبی را به دست بیاورد.
کد خبر: ۱۲۶۵۳۰۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۷/۲۲
مجموعه «دستگاههای موسیقی ایران» به آهنگسازی و تألیف حسین علیزاده ۳۱ شهریور رونمایی میشود.
کد خبر: ۱۲۵۸۱۴۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۶/۱۷
کد خبر: ۱۲۳۳۳۱۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۳/۰۲/۰۳
نبض خبر
مخاطبان کنسرت «علیرضا قربانی» در اصفهان پس از لغو دوباره این کنسرت (امشب دوشنبه) در محل برگزاری برنامه حضور پیدا کردند و شعار «بیشرف» سر دادند. مشخص نیست مخاطب این شعار دقیقاً چه شخصی است. لغو این کنسرت در شرایطی صورت گرفته که لغو پیشین آن نیز جنجال برانگیز شده بود و وزیر فرهنگ و ارشاد شخصا از صدور مجوزهای قانونی آن دفاع و تاکید کرده بود، نباید کنسرتی که مجوز میگیرد لغو شود. پس از انتشار این تصاویر، مهدی سموعی، مدیر روابط عمومی وزارت ارشاد فرهنگی گفت: «امشب این برنامه به خاطر برخی ناهماهنگیها برگزار نشد، در تلاش هستیم برای جبران، یک شب به اجرای آقای قربانی اضافه شود.» و ضمن عذرخواهی از شهروندان اصفهانی، اعلام کرد کنسرت علیرضا قربانی از شب سهشنبه، ۱۵ اسفندماه، در اصفهان برگزار خواهد شد. این تصاویر را میبینید.
کد خبر: ۱۲۲۵۳۱۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۱۲/۱۴
ریتم؛
یک نفس آرزوی تو یکی از قطعات همایون شجریان متکی بر شعری از کمال جعفری امام زاده و موسیقی سعید فرج پوری است. اجرای زنده این قطعه را میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۲۱۶۸۰۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۱۱/۰۱
ریتم؛
یک تک نوازی کوتاه تار با اجرای علی قمصری آهنگساز و نوازنده را میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۲۱۵۹۷۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۱۰/۲۸
ریتم
بیایید بیایید یکی از قطعات آلبوم شورانگیز به آهنگسازی حسین علیزاده و آواز شهرام ناظری متکی بر غزلهایی از نظامی گنجوی و مولانا است. اجرای این قطعه را در «تابناک» میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۲۰۷۸۳۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۹/۱۷
ریتم؛
شوریده، یکی از قطعات آلبوم شورانگیز به آهنگسازی حسین علیزاده و آواز شهرام ناظری است. اجرای این قطعه را در «تابناک» میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۲۰۷۸۰۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۹/۱۲
ریتم؛
دولت عشق یکی از قطعات آلبوم شورانگیز به آهنگسازی حسین علیزاده و آواز شهرام ناظری است. اجرای این قطعه را در «تابناک» میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۲۰۵۲۱۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۹/۰۲
ریتم؛
«من چه دانم» یکی از غزلیات دیوان شمس مولانا جلال الدین بلخی است که شهرام ناظری در آلبوم مولویه خوانده است و در عین حال در کنسرتهای مختلف اجرا کرده است. پیش از این یک اجرا از این قطعه را در «تابناک» شنیدهاید و اکنون به اجرایی به کمی تنظیم متفاوت در پاریس گوش میسپارید.
کد خبر: ۱۲۰۱۶۱۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۸/۲۲
ریتم
یکی از رسانههای تخصصی موسیقی که با اهالی موسیقی شوخی میکند، ویدیوی از حضور سالار عقیلی در موقعیت پرتعداد تجاری و دیگر فعالیتهای پرشمار این خواننده که سوژه جمعی شده منتشر کرده است. این شوخی با این خواننده سنتی را میبینید.
کد خبر: ۱۱۹۶۲۸۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۷/۱۰
ریتم
گروهی از خارجیها واکنشهایشان را در هنگام شنیدن قطعاتی از همایون شجریان ضبط کرده و منتشر کردهاند. برخی از آنها متاثر و برخی شاد میشوند و شگفتی حس مشترک همه آنهاست. این واکنشها را به صورت یکجا میبینید.
کد خبر: ۱۱۹۲۷۸۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۶/۲۲
ریتم؛
یک تک نوازی تار را با اجرای علی قمصری آهنگساز و نوازنده تار را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۵۸۵۵۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۱۰/۲۴
ریتم؛
سرو خرامان یکی از غزلیات دیوان شمس مولاناست. علی قمصری نوازنده تار این قطعه را با گروه دوتار نوازان خراسان شمالی اجرا کرده که در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۵۸۴۹۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۱۰/۲۰
ریتم؛
اجرای قطعه بلوچی لیلا دو را با صدای محمد دلنواز و علی قمصری میبینید و میشنوید. در این اجرا که در چابهار ثبت شده، علی قمصری تار میزند، محمد دلنواز علاوه بر آواز، بنجو مینوازد، عبدالرحمان بلوچ تمبورک میزند، امین راشدی دهلک بزرگ میزند، رضوان باد روز دهلک کوچک میزند و فرشاد فرهنگ ژانگ مینوازند.
کد خبر: ۱۱۴۹۳۷۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۸/۲۰
ریتم؛
شاه صنم یکی از اشعار فولکلور است. اجرای این قطعه را با صدای علی قمصری خواننده و نوازنده تار را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۴۸۱۲۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۸/۱۵
ریتم؛
زندانی قطعهای از پرواز همای متکی بر شعری از حسین منزوی و با آهنگسازی و تنظیم سینا و سحاب علم است. موزیک ویدیو این قطعه را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۴۳۰۱۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۷/۱۶
ریتم؛
یک تریو یا سه نوازی تار و دف با محوریت علی قمصری آهنگساز و نوازنده تار را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۴۲۰۳۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۷/۱۱
ریتم
حنابندان قطعهای است که علی قمصری با نوازندگان بوشهری اجرا کرده است. این اجرا را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۳۱۲۵۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۵/۰۶
ریتم؛
نبینم داغ تو را قطعهای است که بهروز شبستری و حبیب الله از خوانندگان سیستان با همراهی تار علی قمصری و نوازندگان محلی سازهای کوبهای اجرا کردهاند. این اجرا در دهانه غلامان ثبت شده است؛ تنها شهر کشف شده از دوران هخامنشیان و تنها مکان باستانی دوران هخامنشی است که حاکمیت کامل ایران را بر نواحی شرقی آن را به خوبی نشان میدهد و تنها شهر باستانی این دوران است که مهندسان آن زمان، ابتدا نقشه اش را کشیده و سپس آن را احداث کردهاند
کد خبر: ۱۱۳۱۲۵۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۵/۰۶