کلیات
سید روح الله موسوی خمینی (۱۲۸۱-۱۳۶۸ش) مشهور به امام خمینی، رهبر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، از بزرگترین مراجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم هجری است. وی از سال ۱۳۴۱ش مبارزه علنی علیه نظام سلطنتی پهلوی در ایران را آغاز کرد. حکومت وقت دو بار او را بازداشت کرد و بار دوم به ترکیه و سپس عراق تبعید شد. ۱۳ سال در حوزه علمیه نجف به رهبری مبارزان انقلابی و نیز تدریس و تألیف در علوم حوزوی و دینی پرداخت. در سال ۱۳۵۷ شمسی با گسترش مبارزات مردم به ایران بازگشت و بعد از پیروزی انقلاب تا آخر عمر رهبر جمهوری اسلامی ایران بود.
نظریه ولایت مطلقه فقیه که نظریه‌ای فقهی ـ. سیاسی مبتنی بر باور‌های تشیع است، مهم‌ترین نظریه اوست. وی تلاش کرد حکومت جمهوری اسلامی و قانون اساسی آن را بر اساس همین نظریه شکل دهد. از نگاه امام خمینی حکومت، فلسفه عملی تمامی فقه بود. نگاه حکومتی او به فقه باعث شد تا ایشان ضمن تأکید بر حفظ چارچوب فقه سنتی، به نوآوری در اجتهاد معتقد شود. نظریه نقش زمان و مکان در اجتهاد و برخی فتاوای تأثیرگذار او را می‌توان نتیجه همین نگاه دانست.
زندگی‌نامه
امام خمینی (ره) در۲۰ جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۰ هجری قمری مطابق با ۱ مهر ۱۲۸۱ هجری شمسی (۲۴ سپتامپر ۱۹۰۲ میلادی) در شهر خمین از توابع شهر اراک و در مرکز ایران به دنیا آمد. پدرش سید مصطفی موسوی از معاصران میرزای شیرازی و تحصیل کرده حوزه علمیه نجف بود. او که در خمین مرجع امور دینی بود، ۵ ماه بعد از ولادت سید روح‌الله در مبارزه با حاکمان محلی به شهادت رسید. او تا ۱۵ سالگی تحت سرپرستی مادرش هاجره آغاخانم و عمه‌اش صاحبه خانم قرار گرفت.
همسر و فرزندان
در سال ۱۳۰۸ش با خدیجه (قدس ایران) ثقفی (۱۲۹۲-۱۳۸۸ش) ازدواج کرد. فرزندان ایشان عبارتند از: دو پسر به نامهای مصطفی و احمد و سه دختر به نامهای زهرا، فریده و صدیقه.
درگذشت و تشییع
امام خمینی در شامگاه ۱۳ خرداد ۱۳۶۸ش در اثر بیماری سرطان در بیمارستان قلب شهید رجایی تهران درگذشت. در ۱۵ خرداد مراسم وداع با پیکر او در مصلای بزرگ تهران برگزار شد. آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی، نماز میت را بر پیکر او اقامه کرد و در ۱۶ خرداد با حضور حدود ۱۰ میلیون نفر، تشییع و در بهشت زهرای تهران دفن شد.
مراسم تشییع جنازه او پرجمعیت‌ترین تشییع جنازه در تاریخ شمرده شده است. به مناسبت درگذشت امام خمینی ۱۴ خرداد در ایران تعطیل رسمی است و مراسم مختلفی برگزار می‌شود. برنامه اصلی در کنار مرقد او با حضور سران کشور و مردم است. سخنران اصلی این برنامه رهبر جمهوری اسلامی است.
تحصیلات
تحصیلات ابتدایی مثل قسمتی از معارف متداول روز و علوم مقدماتی و سطح حوزه علمیه، از جمله ادبیات عرب، منطق و فقه و اصول را نزد معلمان و علمای خمین (نظیر آقا میرزا محمود افتخار العلماء، میرزا رضا نجفی خمینی، آقا شیخ علی محمد بروجردی، آقا شیخ محمد گلپایگانی، آقا عباس اراکی و بیش از همه نزد برادر بزرگش آیت الله سید مرتضی پسندیده) فراگرفت.
تحصیل در اراک و قم
در سال ۱۲۹۸ش عازم حوزه علمیه اراک شد و اندکی پس از هجرت عبدالکریم حائری (نوروز ۱۳۰۱ ش/ رجب ۱۳۴۰ق) ایشان نیز به دنبال استاد و جمعی دیگر از شاگران بهقم آمد. در حوزه علمیه قم، علاوه بر مطالعه تتمّه مباحث کتاب مطوّل (در علم معانی و بیان)، تکمیل دروس سطح و دروس خارج فقه و اصول به دیگر رشته‌های علمی نیز روی آورد. از این رو همزمان به فراگیری عروض و قوافی، ریاضیات، هیئت و فلسفه پرداخت و عالی‌ترین سطوح عرفان نظری و عملی را به مدت شش سال نزد آیت الله آقامیرزا محمد علی شاه آبادی فراگرفت. امام خمینی با آیت الله میرزا جواد ملکی تبریزی نیز مأنوس بود و از ایشان به نیکی یاد می‌کرد. استاد اصلی ایشان در علم فقه و اصول زعیم حوزه قم عبدالکریم حائری بود.
پس از درگذشت شیخ عبدالکریم حائری یزدی با تلاش امام خمینی به همراه جمعی دیگر از مجتهدان حوزه علمیه قم؛ آیت الله بروجردی به عنوان زعیم حوزه علمیه عازمقم گردید. در این زمان، امام خمینی به عنوان یکی از مدرسان و مجتهدان صاحب‌رأی در فقه و اصول و فلسفه و عرفان و اخلاق شناخته می‌شد. او از شیخ محمدرضا اصفهانی، شیخ عباس قمی، سید محسن امین عاملی و سید ابوالقاسم دهکردی اصفهانی اجازه روایت دریافت کرده است.
اساتید
امام خمینی (ره) در طول دوران حیات اساتید فراوانی داشتند که از جمله آنها می توان به شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم، محمدرضا مسجد شاهی اصفهانی صاحب وقایة الاذهان، میرزا محمدعلی شاه آبادی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، میرزا جواد ملکی تبریزی، سید علی یثربی کاشانی، سید محمدتقی خوانساری و...اشاره کرد.
تدریس
آیت الله خمینی طی سال‌های طولانی در حوزه علمیه قم به تدریس چندین دوره فقه، اصول، فلسفه و عرفان و اخلاق اسلامی در مدرسه فیضیه، مسجد اعظم، مسجد محمدیه، مدرسه حاج ملا صادق، مسجد سلماسی و... همت گماشت و در حوزه علمیه نجف نیز قریب سیزده سال در مسجد شیخ اعظم انصاری معارف اهل بیت و فقه را در عالی‌ترین سطوح تدریس نمود و در نجف بود که برای نخستین بار مبانی نظری ولایت فقیه را در چندین جلسه تدریس نمود.
به گفته شاگردان ایشان، درس امام خمینی از معتبرترین کانون‌های درسی حوزه محسوب می‌شد و در برخی از دوره‌ها تعداد شاگردان به ۱۲۰۰ نفر هم رسیده بود که در میان آنان ده‌ها تن از مجتهدان مسلّم و شناخته شده حاضر بودند.
شاگردان
ایشان در طول حیات شاگردان توانمندی را به ایران اسلامی معرفی کرد که از جمله آنها می توان به علی‌پناه اشتهاردی، یحیی انصاری شیرازی، مجتبی تهرانی، احمد جنتی، عبدالله جوادی آملی، سید عارف حسین حسینی، سید محمد حسینی بهشتی، سید محمد علی قاضی طباطبایی، سید محمد عزالدین حسینی موسوی زنجانی، عطاءالله اشرفی اصفهانی، سید محمد رضا سعیدی، سید عباس خاتم یزدی، سید علی خامنه‌ای،
ابوالقاسم خزعلی، سید مصطفی خمینی و... اشاره کرد.
کتاب‌ها
از جمله آثار امام خمینی در طول حیات می توان به کشف اسرار، تحریر الوسیله، چهل حدیث، ولایت فقیه، جهاد اکبر، مناسک حج، آداب الصلاة، سر الصلاة، تفسیر سوره حمد، طلب و اراده، شرح دعای سحر، کتاب البیع (۵ جلد) و... اشاره کرد.
رهبری مبارزه با نظام پادشاهی پهلوی
نظام حاکم بر ایران سلطنتی مشروطه بود که به دلیل سرپیچی‌های مداوم دو شاه پهلوی عملا به سلطنتی مطلقه تبدیل شده بود. برنامه‌های نظام حاکم گاه با مبانی دیناسلام و مذهب تشیع سازگار نبود. این عامل باعث اعتراض متدینان و به ویژه علمای مذهبی به رژیم حاکم شده بود.
نخستین حرکت
اعتراض رسمی و آشکار امام خمینی به نظام سلطنتی با صدور بیانیه‌ای در سال ۱۳۴۱ آغاز شد. پس از تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، نخست در ۱۶ مهر سال ۱۳۴۱ش جلسه‌ای با حضور امام خمینی (س) و سایر مراجع قم تشکیل شد؛ که منجر به صدور اعلامیه‌هایی از سوی علما و شخص امام خمینی گردید. در ۱۱ آذر سال ۱۳۴۱ تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی به دنبال مبارزات پیگیر امام خمینی لغو شد. ایشان، پیامی برای ختم این غائله صادر کرد.
تبعید به نجف
در تاریخ ۱۳ مهر سال ۱۳۴۴ امام خمینی از ترکیه به بغداد منتقل شد. در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۴۴ از سامرا به کربلا رفت و در روز۲۳ مهر ۱۳۴۴ وارد نجف شد و بعد از دید و بازدید‌هایی که از سوی علما و مراجع نجف انجام شد در ۲۳ آبان ۱۳۴۴ دروس حوزه خود را شروع کرد.
۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۶ پیام ایشان به مناسبت چهلم شهدای قم
۲ مهر ۱۳۵۷ محاصره منزل امام توسط نیروهای بعثی عراق
۱۰ مهر ۱۳۵۷ هجرت از عراق به سوی کویت
۱۳ مهر ۱۳۵۷ هجرت از عراق به فرانسه
۱۲ بهمن ۱۳۵۷ بازگشت به میهن اسلامی پس از ۱۵ سال تبعید
رهبری نظام جمهوری اسلامی در ایران
در سال ۱۳۵۷ شمسی حرکت انقلابی مردم ایران به پیروزی رسید. امام خمینی در ۱۲ بهمن همان سال به ایران بازگشت و در۲۲ بهمن نظام سلطنتی رسما شکست خورد. چند ماه بعد در فروردین ۱۳۵۸ شمسی نظام جمهوری اسلامی به رفراندم گذاشته شد و مدتی بعد، قانون اساسی توسط خبرگان منتخب مردم نوشته و به رای گذاشته شد. بر اساس این قانون نیز امام خمینی به عنوان رهبر جمهوری اسلامی معرفی شد. ایشان تا پایان عمر یعنی خرداد ماه ۱۳۶۸ رهبری این نظام را بر عهده داشتند.
تثبیت نظام جمهوری اسلامی ایران، تدوین قانون اساسی، مقابله با درگیری‌های داخلی، فرماندهی جنگ در زمان حمله هشت ساله عراق به ایران، پذیرش صلح با عراق، اصلاح قانون اساسی، ... مهم‌ترین کار‌های او در طول این ده سال به شمار می‌رود.
نامه به گورباچف رهبر شوروی
در اولین روز سال ۱۹۸۹ میلادی یازدهم دی ماه ۱۳۶۷ش، امام خمینی نامهای برای میخائیل گورباچف، صدر هیأت رئیسه اتحاد جماهیر شوروی سابق ارسال کرد. این نامه را هیئتی با عضویت آیت الله عبدالله جوادی آملی و دکتر محمد جواد لاریجانی و خانم مرضیه حدیدچی (دباغ) به گورباچف تحویل داد.
این نامه در شرایطی خطاب به رهبر شوروی سابق نگاشته شده بود که تحلیلگران سیاسی نظاره‌گر تجدید نظر طلبی و آغاز تحولات دنیای کمونیسم بودند. رهبر انقلاب اسلامی با پیش‌بینی فروپاشی نظام شوروی سابق نوشته بودند: از این پس کمونیسم را باید در موزه‌های تاریخ سیاسی جهان جستجو کرد.
هم چنین در این نامه ضمن نقد تفکر مادی و دعوت سران کمونیسم به معنویت و توجه به دین، توصیه شده بود که برای شناخت بهتر حقایق دینی دانشمندانی را به قم بفرستند.
برائت از مشرکین
یکی از برنامه‌هایی که در سفر حج از سوی زائران و حج‌گزاران ایرانی انجام می‌شد مراسمی بود با عنوان برائت از مشرکین. این برنامه عبارت بود از راهپیمایی و سخنرانی علیه آمریکا، رژیم صهیونیسم و برخی دولت‌های دیگری که علیه نظامجمهوری اسلامی ایران فعالیت می‌کردند و همه ساله در روز ۷ ذی‌الحجه در مکه انجام می‌شد.
فتوای قتل سلمان رشدی
در سال ۱۹۸۸م/ ۱۳۶۷ ش. کتابی به نام آیات شیطانی منتشر شد که به اعتقاد اکثر مسلمانان حاوی توهین‌هایی به پیامبر اسلام (ص) بود. در بهمن ماه ۱۳۶۷ امام خمینی طی فتوایی نویسنده آن کتاب را به علت توهین به پیامبر اسلام (ص)، مرتددانسته و حکم اعدام او را صادر کرد. بعد از مدتی شایع شد که اگر نویسنده کتاب توبه کند حکم قتل او پس گرفته خواهد شد، ولی آیت الله خمینی در پاسخ به استفتائی در همین زمینه تاکید کرد که سلمان رشدی (نویسنده کتاب) حتی اگر توبه کند و زاهد زمان هم بشود حکم او تغییر نخواهد کرد.
ایجاد مجمع تشخیص مصلحت نظام
بنابر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی نباید با احکام شرع و قانون اساسی مخالف باشند. تشخیص این سازگاری با شورای نگهبان قانون اساسی است. تعارض‌های متعدد دیدگاه مجلس و شورای نگهبان باعث شد که امام خمینی به فکر چاره‌ای برای این معضل باشد. او نخست اعلام کرد که اگر دو سوم نمایندگان تصویب قانونی را لازم بدانند نظر آنان بر نظر شورای نگهبان مقدم است.
پس از مدتی در بهمن ماه ۱۳۶۶ش مجمعی به نام مجمع تشخیص مصلحت نظام را تشکیل داد. بر اساس اصل ۱۱۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، یکی از وظایف این مجمع حل اختلاف بین شورای نگهبان و مجلس شورای اسلامی است. در نتیجه تصمیم‌گیری‌های این مجمع، گاه ممکن است قوانینی تصویب شود که مخالف احکام اولیه شرع یا مخالف قانون اساسی باشد.