کلیات

انقلاب صنعتی (Industrial revolution) که به عنوان انقلاب صنعتی اول نیز شناخته می‌شود، عبارتست از دگرگونی‌های بزرگ در صنعت، کشاورزی، تولید و ترابری که در بازهٔ زمانی سال ۱۷۶۰ تا سال ۱۸۴۰ میلادی رخ داد. ابتدا در انگلستان آغاز شد و سپس به اروپا و آمریکا راه یافت.

این تحولات در هنگام صنعتی شدن کارخانه‌ها و صنایع رخ داده‌است، صنعتی شدن به معنی استفاده از نیروی ماشین به جای نیروی انسان است. انقلاب صنعتی ابتدا از انگلستان شروع شد، زیرا انگلستان پس از چندین قرن تحول سیاسی داخلی، توسعه استعمار تجاری، گسترش ناوگان دریایی، رشد طبقه متوسط و بهبود امور نظامی و اداری کشور، از نظر زمین، کارگر، سرمایه، مدیریت و حکومت وضعیتی مطلوب و هماهنگ داشت که زمینه پیشرفت صنعتی در این کشور را فراهم می‌کرد.

انقلاب صنعتی در انگلستان در سه زمینه بافندگی، زغال سنگ و ذوب آهن بیشتر نمود یافت.

استفاده از دستگاه‌ها به جای روش‌های تولید دستی، ساخت مواد شیمیایی جدید و روش‌های تولید آهن جدید، افزایش استفاده از نیروی بخار و آب، ساخت ماشین ابزارها و ظهور کارخانه‌های تولید مکانیزه از جمله مهم‌ترین تحولات در این انقلاب می‌باشد.

گاهی سخن از دو انقلاب صنعتی برده می‌شود که یکی در قرن هجدهم و دیگری در قرن نوزدهم است. دو نتیجه مهم انقلاب صنعتی، گسترش استعمار اروپایی‌ها در کشورهای آسیایی و آفریقایی و بهره‌کشی از کارگران در داخل بود.

نماد انقلاب صنعتی، ماشین بخار است. انقلاب صنعتی دومین تحول عظیم دنیا می‌باشد. تحول اول را انقلاب کشاورزی و تحول سوم انقلاب الکترونیک می‌دانند.

ریشه‌های انقلاب و شکل‌گیری آن

زمینه‌های شکل‌گیری انقلاب صنعتی، ریشه در تحولات گستردهٔ بریتانیا در نیمهٔ دوم سدهٔ هجدهم دارد. تقریباً بریتانیا تا سال ۱۸۵۰، با توجه به تحوالت پیش آمده، جزو ثروتمندترین کشورهای دنیا محسوب می‌شد.

 بنابراین می‌توان گفت که اقتصاد جهان در آن زمان بر گرد بریتانیا بنا شد. این کشور در این زمان صاحب نفوذی وسیع گردید، به صورتی که کمتر کشوری می‌توانست با آن به رقابت بپردازد. در آن زمان بریتانیا تنها صادرکننده و در همان زمان، و وارد کننده عمده، دارنده کارگاه‌های تولیدی و تنها کشور دارندهی نیروی دریایی جهان بود.

 به مرور این انقلاب در کشورهای اروپایی گسترش می‌یافت. و در نهایت تا اواخر سدهٔ نوزدهم دو کشور آلمان و آمریکا، از نظر تولید کالاهای صنعتی جایگاه ویژه ای را از آن خود کرده و از بریتانیا پیشی گرفتند.

 با وجود شکلگیری عوامل و شرایط متفاوت، بریتانیا توانست نخستین زمینه‌های شکل‌گیری انقلاب صنعتی را درون سرزمین خویش جای دهد. بریتانیا زادگاه انقلاب صنعتی در قرن هجدهم شد. در واقع با وجود جمعیت، منابع طبیعی، اختراعات، پول و به‌طور کلی هر آنچه که برای صنعتی شدن نیاز بود، بریتانیا از آن برخوردارد بود. با وجود اینکه کشورهای دیگری چون فرانسه و هلند نیز این قابلیت را داشتند؛ اما بریتانیا در این راه پیش‌قدم شد و ترقی خاصی را از آن خود نمود.

 با روی کار آمدن انقالب کشاورزی، به عنوان یکی از عوامل ریشه‌های شکل‌گیری انقلاب و با گسترش و پیشرفت روزافزون کشاورزی و دامداری، بریتانیا می‌توانست برای جمعیت بیشتری تغذیه فراهم کند. از این رو به نیروی کار کمتری نیز احتیاج پیدا کند. و حتی خانواده‌های معمولی نیز توانایی این را داشتند که بر خالف سایر مناطق اروپا، مجبور نبودند بخش زیادی از درآمد خویش را صرف خرید مواد غذایی کنند و در این صورت می‌توانستند کالاهای جدید صنعتی را خریداری کنند.

انقلاب صنعتی بریتانیا به کارگر و مصرف‌کننده احتیاج داشت که بریتانیا عاری از آن نبود. در سده‌های پیش از قرن هجدهم، جمعیت بریتانیا رشد چشم‌گیری نداشت. و تقریباً می‌توان گفت که در سال ۱۷۰۰، جمعیت این کشور کمتر از هفت میلیون نفر بود. اما به مرور زمان در نخستین دهه‌های قرن نوزدهم، جمعیت این کشور به یازده میلیون نفر رسید. نرخ مرگ و میر در این سده کاهش پیدا کرد، که شاید بتوان یکی از دلایل آن را آموزش بهتر ماماها و تأسیس زایشگاه‌ها دانست. به مرور زمان بیماری‌های واگیردار نیز از میان رفتند. به عنوان مثال طاعون خیارکی یا مرگ سیاه، در این دوره، اثری از خود بجای نگذاشتند. اما علت دیگر کاهش مرگ و میر، دسترسی به غذای بیشتر بود. به طوری که در قرن هجدهم تولید مواد غذایی شصت درصد افزایش یافت. در نهایت می‌توان گفت که رشد جمعیت سبب گردید، بازارهایی برای انواع کالاها، همانند کفش، پارچه، آجر، ریش‌تراش، چاقو، قیچی، سنجاق، ظروف آشپزخانه و … فراهم آید. در این برهه بود که صنعت بریتانیا با سرعت بخشیدن به تولید کالاهای مورد نیاز خود و احداث کارخانه‌های بیشتر، راهی را برای پاسخگویی به این تقاضا فراهم نمود.

 از این رو رشد جمعیت سبب گردید که در نیمهٔ دوم سدهٔ هجدهم کارگران اضافی در کارخانه‌های رو به ازیاد بریتانیا کار کنند. و کارگران روستایی که زمانی کارگران ماهر در صنایع مختص به خود بودند، نیروی بالقوه‌ای برای شرکت‌های صنعتی شوند. افزایش جمعیت بریتانیا رابطهٔ گسترده و پیچیده‌ای با گسترش انقلاب صنعتی داشته‌است. به طوری که فیلیس دین، تاریخ‌نگار اقتصادی می‌نویسد:

«بدون رشد جمعیت، … انقلاب صنعتی بریتانیا به سبب کمبود نیروی کار به تأخیر می‌افتاد… بدون افزایش تقاضا…، که بازتاب … رشد جمعیت بود، برای تولیدکنندگان بریتانیایی انگیزهٔ کم‌تری برای توسعه وجود می‌داشت …، و از این رو … بخشی از پویایی‌ای که نیروی محرکهٔ انقلاب صنعتی بود، از دست می‌رفت.»

بریتانیا با سرمایه‌گذاری در ماشینهای صنعتی جدید و تأسیس کارخانه، صاحب یک بانک مرکزی کارآمد و کاملاً پیشرفته شد. و مردم بریتانیا به راحتی می‌توانستند از اعتبارات اسنادی برای تسهیل در معاملات سرمایه‌ای استفاده کنند. اکثر کارخانه‌داران اولیه در آن زمان، بازرگانان و صاحب شرکتهایی بودند که در سدهٔ هجدهم از صنایع روستایی بهره برده بودند. در این دوره تاجران به آسانی می‌توانستند ثروت لازم را بدست آورند اما به همان آسانی ثروت آنان از دست می‌رفت. شرکت‌های بازرگانی در دوره اولیه خود، به صورت مالکیت فردی یا خانوادگی درآمده بود. و تاجران برای سهولت کار خویش از مشارکت و کمک نزدیکان و دوستان خویش استفاده می‌کردند.

 ذغال‌سنگ و سنگ آهن از جمله منابع کانی مورد نیاز کارخانه‌ها بود. و آنچنان وسعتی را از آن خود نکرده بود و با توجه به مسافت کوتاه میان شهرها، حمل و نقل بسیار آسان انجام می‌گرفت. در اواسط سدهٔ هفدهم برای ساخت جاده‌ها و پل‌های جدید، سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی وسیعی انجام گرفت. پس از آن در دههٔ ۱۷۵۰و ۱۷۶۰ چنین سرمایه‌ای صرف ساختن آبراهه‌ها شد. تمامی جاده‌ها و رودخانه‌های موجود در آن دوره سبب متصل کردن مراکز عمده صنعتی در شمال و میلند و لندن شد. با توجه به این اینکه در این کشور هیچ عوارض گمرکی‌ای وجود نداشت، تجارت به آسانی انجام می‌گرفت.

در روند صنعتی شدن کشور بریتانیا، حکومت نقش بسزایی را ایفا می‌کرد. در حفظ ثبات نهادهای حکومت و وضع قوانین برای حفاظت اموال خصوصی، پارلمان توانست جو مناسبی را برای مشاغل ایجاد کند. بریتانیا در مقایسه با دیگر سرزمین‌های اروپایی محدودیت‌های کمتری برای شرکتهای خصوصی اعمال می‌کرد. از دیگر عوامل مهم در شکل‌گیری انقلاب صنعتی در این سرزمین، تولید کالاهای پرمصرف به قیمت ارزان بود. صنایع نساجی و ماشینی موجود در بریتانیا توانست پاسخگوی این نیاز باشد. در این خصوص دانیل دفو در سال ۱۷۲۸ چنین نوشته‌است:

«عاقبت آنکه می‌بینیم خانه و مسکن خود را به نحو مطلوبی ساخته‌اند و دست‌کم کاملاً صاحب وسایل مورد نیاز و مفید خانگی هستند: حتی کسانی را که ما فقیر و خانه‌به‌دوش و مردم زحمتکش می‌دانیم، دارای چنین وضعی می‌باشند، جای گرم می‌خوابند، در وفور نعمت زندگی و سخت‌کار می‌کنند و دیگر چیزی نمی‌خواهند. اینان مردمی هستند که کل مصرف شما را از مسافات دور می‌آورند. برای اینان است که بازارهای شما در شبهای شنبه هم باز است؛ زیرا آنان معمولاً دستمزد هنگفت خود را دیر می‌گیرند… در یک‌کلام اینان حیات تمام تجارت ما هستند و همگی با کثرت خویش، نه در صدها یا هزاران یا صدهزار تن بلکه در میلیونها نفر با دریافت دستمزد خود حیات پرنعمتی دارند و از طریق زندگی آزاد و سخی و پر مصرف اینان است که مصرف داخلی ما به چنان حجم بزرگی رسیده که می‌توانند هم از تولید خودمان و هم از تولید خارجی مصرف کنند.»

انگلستان اولین کشور صنعتی جهان

انقلاب صنعتی در قرون هفدهم و هجدهم در انگلستان آغاز شده و به تدریج به دیگر کشورها گسترش یافت. اختراع لازمه انقلاب صنعتی بود و با توجه به ظهور دانشمندان انگلیسی در قرون هفدهم و هجدهم، این کشور زمینه مناسب برای بروز انقلاب صنعتی را داشت.

پیامدهای انقلاب صنعتی در انگلستان

انقلاب صنعتی، انگلستان را به اولین قدرت صنعتی دنیا مبدل ساخت. ساخت اولین پل آهنی در سال ۱۷۷۹، احداث اولین شبکهٔ راه‌آهن در سال ۱۸۲۵ و هم چنین افزایش چشمگیر فراورده‌های کشاورزی و دامی از جمله نتایج انقلاب صنعتی در انگلستان بود. رشد و گسترش کارخانه‌های متعدد با دودکش‌های بلند و غلیظ، منجر به از بین رفتن جنگل‌ها و فضاهای سبز، افزایش دود و آلودگی هوا، به وجود آمدن کوه‌های زغال و توده فضولات بود.

در عصر انقلاب صنعتی، هر اختراع تازه سبب می‌شد که ماشین‌های تازه به جای عده‌ای از کارگران به کار بیفتند و گروهی را بیکار کنند. افزایش بیکاری کارگران و افزایش قیمتها به دلیل تغییر و تحولات صنعتی، سایه فقر و تنگدستی را گسترده و آن‌ها ناچار بودند که برای سیر کردن خود و خانواده‌هایشان به گدایی و خوردن پسمانده غذاهای رستوران‌ها روی بیاورند. در شهر لندن این معضل بسیار چشم گیرتر بود.

تاریخ تحولات انقلاب صنعتی

۱۷۰۹

کارخانه دار بریتانیایی، آبراهام داربی (Abraham Darby) با استفاده از زغال سنگ به جای چوب، روشی را برای تصفیه (استخراج) آهن از سنگ آهن ابداع می‌کند.

۱۷۱۲

توماس نیو کامن انگلیسی (newcomen Thomas) اولین موتور بخار را برای بیرون کشیدن آب از معادن اختراع می‌کند.

۱۷۶۴

جیمز هارگریوز (james hargreaves) نجار و نیز بافنده انگلیسی ماشین نخ ریسی را برای ریسیدن پارچه‌های پنبه‌های اختراع می‌کند.

۱۷۶۹

جیمز وات (james watt)، مهندس اسکاتلندی، موتور بخار پیشرفته ای را اختراع می‌کند که قادر است به‌طور مؤثری برای راندن ماشین‌ها بکار رود.

۱۷۷۹

در شهر کل بروگدال (coalbrookdale) انگلستان اولین پل آهنی ساخته می‌شود.

۱۷۸۵

ادموند کارت رایت (Edmund Cartwright) کشیش و مخترع انگلیسی به منظور بافت پارچه پنبه ای، نوعی ماشین بافندگی را معرفی کرد که با استفاده از نیروی محرکه سوختی کار می‌کند.

۱۷۹۳

الی ویتنگ (Eli whitney) آمریکایی دستگاهی را برای جداسازی فیبرهای کتانی از دانه‌ها و مواد زائد دیگر اختراع می‌کند.

۱۸۲۵

اولین خط آهن عمومی بین شهرهای استاکتون (Stockton) و دارلینگتون (Darlington) در شمال انگلستان افتتاح می‌شود و اولین خط آهن در آمریکا دو سال بعد مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.

کشتی کانادایی رویال ویلیام (Royal William) اولین کشتی بخاری است که اقیانوس اطلس را با نیروی محرکه خود می‌پیماید.

۱۸۵۶

اختراع کوره آهن به وسیلهٔ «بسمر»، تولید انبوه فولاد را ممکن می‌سازد.

۱۸۵۹

اولین چاه نفت در «تیتو سویل» در ایالت پنسیلوانیا حفر می‌گردد.