آیا در انتقام سخت، عقلانیت وجود دارد؟

به گزارش تابناک به نقل از مهر، نشست «عقل سرخ» اولین نشست از سلسله نشست‌های اصحاب علوم انسانی در باب فهم و تبیین جهان مقاومت پس از شهادت سردار سلیمانی صبح اانتقاممروز در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

مهدی حسین زاده یزدی نویسنده و پژوهشگر اجتماعی در این نشست درباره موضوع عقلانیت انتقام سخت سخنرانی کرد.

وی سخنان خود را با دو سوال آغاز کرد و گفت: آیا وقتی صحبت از انتقام می‌کنیم، از یک امر احساسی صحبت می‌کنیم؟ آیا در انتقام سخت عقلانیت وجود دارد؟ برای پاسخ به این سوالات لازم است که بنده چند مفهوم را تعریف کنم. عقلانیت در فارسی یک مصدر از صفت عقلانی است، اما اصطلاح عقل دو گونه استفاده می‌شود؛ گونه اول آنکه به عنوان موجودی مجرد به نام عقل شناخته می‌شود اما گونه دوم به عنوان نیرویی که مُدرک کلیات است و از فهم و خیال بالاتر است.

مدیر گروه آموزشی علوم اجتماعی اسلامی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران تصریح کرد: وقتی به آثار مختلف نگاه می‌کنیم می‌بینیم که برخی عقلانیت را به مستدل بودن تعریف می‌کنند. از نگاه دیگری عقلانیت معادل مدرنیته خوانده می‌شود. برخی هم صحبت از عقلانیت غربی و گاه چیستی عقلانیت می‌کنند، ولی به طور کلی وقتی به معانی مختلف عقلانیت نگاه می‌کنیم می‌بینیم که عقلانیت یا توصیفی است یا هنجاری. عقلانیت توصیفی وقتی است که مثلاً می‌گوئیم X دارای ویژگی عقل است یعنی آن را توصیف می‌کنیم، اما عقلانیت هنجاری، عقلانیتی است که باید و نباید دارد و خود به دو دسته عقلانیت هنجاری نظری و عقلانیت هنجاری عملی تقسیم می‌شود. عقلانیت هنجاری نظری یعنی اینکه به چه باورهایی باید اعتقاد پیدا کنیم و آنها را بپذیریم اما عقلانیت هنجاری عملی راجع به کنش‌ها است و اینکه من چگونه مجازم رفتار کنم.

این نویسنده و پژوهشگر ادامه داد: در مباحث مربوط به عقلانیت در علوم اجتماعی هم افراد دیگری مثل هیوم و ارسطو از عقلانیت هدف – وسیله‌ای و عقلانیت ارزش- وسیله‌ای سخن گفته اند. حال در اینجا مفهومی به نام امرِ ارزشی مطرح می‌شود. امر ارزشی یک امر مطلوب است که خود به دو بخش ذاتی و عرضی تقسیم می‌شود، اما مفهوم دیگری که می‌خواهم راجع به آن حرف بزنم، بحث انتقام است. واژه‌ای که در قرآن چهار بار از آن استفاده شده است و معنی آن یعنی عقوبت و مجازات کردن. علامه طباطبایی می‌فرماید انتقام یا فردی است یا اجتماعی. انتقام فردی نوعی تلافی است که پشتوانه احساسی دارد، اما انتقام اجتماعی برای حفظ نظام اجتماعی است که پشتوانه عقلانی دارد، بنابراین در یک جمع بندی می‌توان گفت که ارزش انتقام به هدف آن بستگی دارد و اگر هدف ارزشمند باشد، مثل حفظ نظام اجتماعی، انتقام عقلانی می‌شود.

وی در پایان گفت: وقتی بحث حفظ نظام پیش می‌آید، عمل ما باید بازدارنده باشد، بنابراین بحث انتقام سخت که ما مطرح می‌کنیم، به معنی شدیدترین عملی است که حالت بازدارندگی داشته باشد و این درست ترین تصمیم است، چون دشمن باید بداند که هر عملی انجام دهد، برایش هزینه دارد.