یک دنیا انتقاد از طرح انتقال آب خزر
گفت و گو با متخصصان مسائل آب و محیط زیست
رضا رحیمی: پروژه انتقال آب خزر به سمنان علی رغم همه نگرانی‌های زیست محیطی و اقتصادی که در مورد مکانیزم اجرای آن وجود دارد، هنوز از دستور کار دولت خارج نشده است و تا نهایی شدن فرایند اجرا فاصله‌ای ندارد؛ موضوع بسیار مهمی که در سخنان دیروز رئیس جمهور در استان سمنان نیز مشاهده شد و گویا شخص اول اجرایی کشور نیز به صورت جدی پیگیر اجرایی شدن این طرح است.
به گزارش «تابناک»، پروژه انتقال آب خزر به سمنان در حالی در دستور کار دولت دوازدهم قرار گرفته است و شواهد از نهایی شدن مطالعات آن حکایت می‌کند که در میان دوستداران و متخصصان محیط زیست و توسعه پایدار ایران نگرانی‌های فراوانی در این رابطه وجود دارد؛ نگرانی‌هایی که بر پایه استدلال‌های علمی و منطقی بنا شده و کمتر مدیر و سیاستمداری توان پاسخگوی اصولی به آن را دارد.
بر اساس حقایق و نظرات کارشناسی فراوانی که در رد کارشناسی و ضروری بودن طرح انتقال آب خزر به سمنان مورد تأکید قرار دارد، شاید بتوان موضوع ضرورت پیگیری توسعه مناطق جغرافیایی کشور بر اساس توانمندی‌های محلی را مهم‌ترین عامل به شمار آورد؛ موضوع بسیار مهمی که الگوی نامتوازن توسعه کشور در شرایط کنونی به خوبی آن را نشان می‌دهد.
با همه این موارد، هنوز مقامات ارشد اجرایی کشور بر این باور هستند که برای توسعه مناطق مختلف کشور راهکاری جز اجرایی کردن پروژه‌های بزرگی، چون انتقال آب خزر وجود ندارد؛ موضوعی که در سخنان روز گذشته حسن روحانی رئیس جمهور کشور نیز نهفته است.
روحانی دیروز و در سخنانی که در جمع مردم شهرستان شاهرود داشت، بر موضوع انتقال آب خزر به سمنان تأکید کرد و در این باره گفت: ما نیاز داریم آب را از حاشیه به مرکز کشور بیاوریم، بخشی از نیاز‌های آبی را باید از آب‌های جنوب؛ خلیج فارس و دریای عمان و برخی از نیازهای‌مان را از دریای خزر تأمین کنیم.
روحانی: مشکلات انتقال آب از شمال ایران به استان سمنان از نظر دولت حل شده است
وی با تاکید براینکه "نخواهیم گذاشت مردم استان‌های دیگر در زحمت بیفتند و محیط‌زیست در استان دیگر به‌خطر بیفتد"، ادامه داد: در شورای عالی آب و دولت جلسات مختلفی داشتیم و برای مقدمات سفر استان با وزرا و محیط‌زیست بحث کردیم؛ مشکلات انتقال آب از شمال ایران به استان سمنان از نظر دولت همه مسائلش حل شده است.
رئیس‌جمهور خاطرنشان کرد: از قبل مشکلاتی در این زمینه بود که پیش‌بینی‌های لازم را ما انجام دادیم تا هم مردم این استان از آب مورد نیاز به‌ویژه برای آشامیدن، صنعت و کشاورزی برخوردار شوند و هم از لحاظ محیط‌زیست ضربه‌ای به منطقه و استان‌های دیگر وارد نشود. از فردا صبح اگر سرمایه‌داری بخواهد برای انتقال آب از شمال به مرکزیت ایران از جمله استان سمنان اقدام کند، دولت آمادگی دارد در یک مدت بسیار کوتاه، تمام مجوز‌های لازم را در اختیار بگذارد و کار مطالعاتی این امر نیز انجام گرفته است.
این گفته‌های رئیس جمهوری که سابق بر این نیز از سوی دیگر مقامات استانی و کشوری شنیده شده بود، در حالی است که کارشناسان و متخصصان مسائل آب در این باره نظر دیگری دارند؛ کارشناسانی مثل دکتر ناصر کرمی، استاد دانشگاه برگن نروژ، دکتر حسین آخانی، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و دکتر هدایت الله فهمی معاون مدیر کل آب و آبفا که نظرات خود را در این باره با «تابناک» مطرح کردند.
آنچه در ادامه می آید مشروح این گفت و گو است.
- آقای دکتر کرمی با سلام و تشکر از وقتی که به ما دادید، لطفاً برای شروع نظر کلی خودتان را در مورد طرح های انتقال آب بفرمایید؟
من هم خدمت شما سلام عرض می کنم. مشکل اصلی مدیران اجرایی ایران در پیگیری طرح و پروژه‌های انتقال آب، مسئله رویکرد است که کمتر به آن توجه می‌شود و مورد نقد قرار می‌گیرد. بحران آب ایران را باید برآمده از عدم تناسب میان الگوی مصرف و توانمندی‌های اکولوژیک مناطق مختلف کشور دانست که در طول همه این سال‌ها دنبال شده است. این رویه مثل شرایط فردی است که ماهیانه ۳ میلیون تومان حقوق دریافتی دارد، اما ۵ میلیون تومان هزینه می‌کند، مشخص است که چنین فردی در ادامه زندگی با مشکلات بسیاری رو به رو خواهد شد.
بر این اساس باید در مناطق مختلف ایران برنامه جامعی برای ایجاد تناسب میان توسعه و توانمندی‌های محیطی در دستور کار قرار بگیرد. به راستی در شرایط کنونی و در استانی مثل سمنان به چه میزان این نکته مهم مورد توجه بوده است؟
اگر در دهه‌های گذشته پول بی حساب و کتاب نفت دولتمردان ایرانی را غره نمی‌کرد و ایشان فرصت گرایش به سمت توسعه به ضابطه را پیدا نمی‌کردند، اکنون بسیاری از مشکلات زیست محیطی و کاهش منابع آبی که در کشور رخ داده است، به وقوع نمی‌پیوست.
-شما عقیده دارید که بحران آب ایران جدی گرفته نشده و نمی شود؟
بله همین است. ۳۰یا ۴۰ سال پیش و در شرایطی که هنوز نشانه‌های خشکسالی و بحران آب ایران به صورت جدی بروز نیافته بود، تا حدودی می‌شد به مسئولان اجرایی کشور حق داد که بحران آب ایران را جدی نگیرند و به سمت توسعه نامتوازن کشور بروند، اما اکنون که نشانه‌های بسیار خطرناکی از بحران آب در ایران دیده می‌شود، هیچ توجیهی برای پیگیری پروژه‌های آبی خسارت بار نمی‌توان پیدا کرد. چرا که طرح‌های بزرگ انتقال آب حیات تمدنی ایران را به صورت جدی تهدید می‌کند.
-به صورت مشخص نظر شما در مورد طرح انتقال آب خزر چیست؟
در مورد طرح انتقال آب خزر به سمنان، واقعیت این است که استان سمنان در مقایسه با بسیاری از استان‌های دیگر ایران، استان کم آبی نیست. مناطقی از این استان که جمعیت بیشتری در آن ساکن است و کشاورزی رواج دارد منطبق بر لبه باریکی متصل به رشته کوه البرز است که به میزان کافی منابع آبی دارد و در صورت استقرار یک مدیریت صحیح امکان کنترل بحران در این منطقه وجود دارد.
با اینحال اجرای طرح انتقال آب از خزر به سمنان به معنای این است که مدیران اجرایی کشور می‌خواهند با اجرای چنین پروژه‌هایی به سمت توسعه سمنان چه در بخش کشاورزی و چه در بخش صنعتی بروند که این یعنی افزایش جمعیت در این استان و افزایش بی رویه از ظرفیت‌های محیطی.
این درست نیست که، چون دو رئیس جمهور سابق و کنونی کشور سمنانی هستند، چشم خود را بر روی مشکلات زیست محیطی سایر استان‌ها ببندند و با هدف توسعه افسار گسیخته سمنان به سمت اجرای پروژه سنگینی، چون انتقال آب خزر بروند. این اقدام مثل کشیدن یک چک بلامحل است که روزی سر رسید آن فرا خواهد رسید و به دلیل نبود پشتوانه به بحران جدی بدل خواهد شد.
-به نظر شما راهکار منطقی مدیریت منابع آب و روند توسعه کشور باید به چه شکلی باشد؟
در شرایط کنونی که کشور با مشکلات اقتصادی شدید مواجه است و منابع مالی دولت محدود است، مسئولان باید به سمت منطقی تری پروژه‌های خود را تعریف و دنبال کنند. بسیاری از مناطق کشور مثل مناطق شمالی استان سیستان و بلوچستان را می‌توان با هزینه‌های به مراتب کمتر از بحران‌های زیست محیطی خارج کرد و نباید شرایط به گونه‌ای باشد که مناطقی، چون سیستان بخاطر نداشتن رئیس جمهور از فرایند توسعه و حل مشکلات دور بمانند.
در مجموع به نظر من پروژه انتقال آب خزر پروژه بدی است و حتی برای استان سمنان نیز منفعت خاصی ندارد. من حتی اگر یک سمنانی هم بودم از اجرایی شدن چنین پروژه‌ای خوشحال نمی‌شدم، چون می‌دانم که در آینده این منطقه را با مشکلات فراوانی رو به رو خواهد کرد.
-آقای دکتر آخانی با تشکر از وقتی که به «تابناک»، دادید. نظر شما در مورد اقدامات اخیر دولت در حوزه محیط زیست چیست؟
با سلام به شما، متأسفانه روز گذشته رئیس جمهور همه دوست داران و فعالان محیط زیستی را نا امید کرد و در یک شوک عمیق فرو بردند. در ماه‌های اخیر که آقای کلانتری به ریاست سازمان محیط زیست منصوب شد، شاهد مجموعه‌ای از اقدامات ضد محیط زیستی هستیم که اشغال جزیر آشوراده در استان گلستان تنها یکی از نمونه‌های آن است.
-نظر شما به صورت مشخص در مورد انتقال آب خزر به سمنان چیست؟
در مورد پروژه‌هایی مثل انتقال آب خزر، بار‌ها کارشناسان و متخصصان سخن گفته اند و همه به اتفاق اجرایی شدن چنین پروژه‌هایی را برای محیط زیست زیان بار می‌دانند.
در مورد طرح انتقال آب خزر به سمنان، موضوعاتی مثل شیرین کردن آب دریا، انتقال پرهزینه آن از ارتفاعات البرز و نیز تخریبی که در مسیر انتقال به وقوع می‌پیوندد، از جمله نگرانی‌هایی است که نمی‌توان نسبت به آن‌ها بی توجه بود.
-به نظر شما روند توسعه ای کشور باید به چه شکلی دنبال شود؟ و طرح انتقال آب خزر چه خسارت های زیست محیطی دارد؟
اگر منطقه‌ای از کشور را قرار است که توسعه بدهیم، این توسعه باید منطبق با توانمندی‌های همان منطقه و مبتنی بر طرح‌های آمایش سرزمینی باشد. سئوال اساسی این است که وقتی بسیاری از مناطق فلات مرکزی کشور با بحران کم آبی رو به هستند، چه ضرورتی دارد که به سمت توسعه صنایع آب بر در این مناطق برویم؟
مبدأ و مسیر انتقال آب خزر منطقه‌ای است که به واسطه شرایط جغرافیایی شمال ایران دارای بیشترین پوشش گیاهی و حیات جانوری است و اجرای چنین پروژه بزرگی قطعاً به این مناطق خسارت سنگینی وارد می‌کند.
اگر آب دریا را بخواهند در مبداً شیرین کنیم به دلیل حجم زیاد آب انتقالی قطعاً با مشکل پساب نمک آن رو به رو خواهیم بود که بر محیط زیست منطقه اثر منفی خواهد گذاشت و اگر بخواهند آب انتقالی را در مقصد شیرین کنند نیز بحث ترکیدگی احتمالی لوله انتقال آب در مسیر و نیز پساب‌های نمکی که در مقصد باقی می‌ماند، نگرانی ایجاد می‌کند.
-توصیه شما در این زمینه به دولت و سایر مسئولان چیست؟
من امیدوارم دولت، مشاوران دولت و رئیس سازمان محیط زیست که آتش به اختیار به جان محیط زیست افتاده اند، سر عقل بیایند و دست از اقدامات ضد محیط زیستی خود بردارند. اگر هم آن‌ها بنایی برای اصلاح ندارند، امیدوارم نمایندگان مجلس متوجه به این تهدید‌ها بشوند و جلوی اینگونه اقدامات را بگیرند.
-آقای دکتر فهمی با سلام به شما، لطفاً در ابتدا نظرتان را در مورد اساس مدیریت منابع آب ایران بفرمایید؟
من هم خدمت شما سلام عرض می کنم، اصل مدیریت منابع ایران باید بر اساس توسعه پایدار و مبتنی بر توانمندی‌های جغرافیایی کشور باشد. با این حال می‌توان پروژه‌های انتقال آب پر هزینه را تنها برای مصرف آب شرب برای مردمی که با مشکل تأمین آب شرب رو به رو هستند، به هر قمیتی انجام داد.
مردم استان سیستان و بلوچستان اکنون با بحران شدید در تأمین آب شرب رو به رو هستند که برای حل مشکل آن‌ها چاره‌ای جز انتقال آب حتی پر هزینه از دریای عمان نداریم. این انتقال آب هم مشروط بر آن است که مدیریت داخلی انجام شده باشد و دیگر راه‌های انتقال آب ممکن نباشد.
-نظر شما در مورد برداشت از منابع آب دریا چیست؟
یک موضوع اینجا مطرح می شود که نباید نسبت به آن بی توجه بود این است که در حال حاضر کشور‌های عربی تا میزان ۹۷ درصد از منابع آب دریا برداشت می‌کنند و این رقم برای کشور ما تقریباً ۲ درصد است. اگر روزی در عرصه بین الملل و حقوق دریا‌ها قانونی برای مبتنی بر حقابه‌های دریایی ایجاد شود، قطعاً برداشت‌های قبلی کشور‌ها در قانون لحاظ خواهد شد و آنجا ما متضرر خواهیم شد.
بر این اساس من عقیده دارم که موضوع حقابه سازی از آب دریا را ما نباید نادیده بگیریم و باید به آن توجه کافی داشته باشیم.
- نظر شما در مورد مسائلی که باید در فرایند انتقال آب مد نظر قرار بگیرد، چیست؟
در فرایند انتقال آب دریا باید موضوعاتی نظیر ارزیابی‌های زیست محیطی، ارزیابی‌های اجتماعی_فرهنگی، ارزیابی‌های اقتصادی و توسعه پایدار مد نظر باشد و اقدامات این حوزه بدون توجه به این مسئله دنبال نشود.
همانطور که گفتم بر اساس اسناد بالادستی دولت و وزارت نیرو موظف هستند تنها در حوزه تأمین آب شرب آن هم با رعایت اصول مشخص اقدام به انتقال آب کنند و در دیگر حوزه‌ها نظیر صنعت و کشاورزی اگر هم طرحی نیاز به اجرا دارد، باید بخش خصوصی به آن ورود کند.
- عقیده شما این است که باید برای توسعه صنایع آب بر به توانمندی های محلی توجه شود، درست است؟
بله همین است، با توجه به اینکه بحث انتقال آب خزر به سمنان با هدف توسعه صنعت و کشاورزی در دستور کار قرار گرفته است، موضوع دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که چرا برای توسعه صنایع آب بر در ایران به سمت مناطقی که توانمندی‌های آبی داخلی دارند مثل استان کردستان نمی‌رویم؟ نباید هر استان از اهرم‌های قدرت خود برای توسعه بی ضابطه استفاده کند.
