بازگشت حدود پنج هزار دانشجوی نخبه به کشور

معاون برنامه ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان آمار بازگشت دانشجویان نخبه به کشور را طی پنج سال گذشته حدود پنج هزار نفر اعلام کرد و گفت: با مهاجرت مخالف نیستیم بلکه با بازنگشتن به کشور مخالفیم.

به گزارش ایرنا، «مسئله خروج از کشور نخبگان پیچیده نیست و از یک معادله ساده تشکیل شده است. وقتی فرد نتواند توانمندی های خود را در کشورش به کار گیرد و ابزار کسب درآمد در رشته ای فراهم نباشد که برای آن سرمایه گذاری دانشی کرده، پدیده خروج از کشور شکل می گیرد». این نکته را معاون برنامه ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان در مورد خروج نخبگان از کشور مطرح می سازد.

به همان اندازه که مسئله محرومیت ایران از نخبگانش اهمیت دارد، به دفعات در رسانه های دیداری و نوشتاری، این مسئله اساسی از تمام زوایا بحث و بررسی شده است. در ساده ترین حالت ممکن باید گفت که مهاجرت در تمام دنیا اتفاق می افتد چه از جنس نخبگان چه از جنس افراد عادی. با این حال، مولفه اصلی که در خروج افراد توانمند نسبت به گروه دوم مهاجرت ها، کفه سنگین تری دارد، لزوم ایجاد زمینه های انگیزشی برای ماندگاری نخبگان در کشور است.
حسین سالاریه که اکنون معاونت برنامه ریزی و نظارت بنیاد ملی نخبگان را بر عهده دارد در باره علت خروج نخبگان از کشور و زمینه های انگیزشی برای ماندن آنها در کشور معتقد است که دلایل مختلف سبب این مهاجرت می شود و همگان در این زمینه مسئول هستند.

سالاریه فارغ التحصیل دانشگاه صنعتی شریف و در حال حاضر استاد تمام دانشکده مهندسی مکانیک این دانشگاه است.
در ادامه مشروح مصاحبه گروه دانشگاه ایرنا با حسین سالاریه را می خوانید.

عده ای با اصطلاح «فرار مغزها» مخالف هستند و شاید اصطلاحات دیگری برای آن به کار ببرند. شما از خروج این افراد چه تعریفی ارائه می کنید؟

سالاریه: برخی از نخبگان برای ادامه تحصیل، خارج از کشور را بر می گزینند و بعد از اتمام دوران تحصیل به کشور باز می گردند؛ در این شرایط، خروج از کشور به بهانه تحصیل انجام می شود. اما عده ای به کشور باز نمی گردند که عمده دلیل شان برای ماندن در سایر کشورها، مسائل کاری است.

با دریافت مدرک دکتری، در همان کشور شغل مناسبی انتخاب می کنند که این مسئله را باید کنار آشنایی آنها به آن منطقه و شرایط پیشرفت قرار داد، از این رو بازگشتی به کشور نخواهند داشت و در این شرایط می توان گفت مهاجرت رقم خورده است. اصل اساسی تمام خروج ها، ادامه تحصیل است و مهاجرت نخبگان، محروم ماندن ما از حضورشان در کشور است.

عده ای تمایل به بکارگیری عبارت «فرار مغزها» دارند که نه تنها عبارت جالبی نیست بلکه لغت غلطی هم است. تعداد زیادی از دانش آموختگان و دانشجویان، از کشور خارج می شوند که فراری هم در کار نیست و کسی هم دنبال شان نکرده است.

پیشتر هم اشاره کردم که وقتی فردی پنج، شش سال در فضایی بماند، با تمام ابعاد اشتغال در آن محیط آشنا می شود. همزمان با افزایش سن باید شغلی داشته باشد و درآمدی کسب کند. از این رو هر موقعیت کاری که برای فرد مهیا است، جهت اشتغال انتخاب می شود که مساوی با مانایی در کشوری غیر از وطن خودش است.
این موضوع، پدیده منفی در مهاجرت محسوب می شود. اما در تمام دنیا پدیده مهاجرت در ساده ترین حالت ممکن رواج دارد و افراد برای پیشرفت در شغل و تحصیل از جایی به جای دیگر مهاجرت می کنند.

به طور طبیعی این موضوع در کشور ما هم رخ می دهد حتی مهاجرت از کشورهای آسیای شرقی به آمریکا و اروپا انجام می شود و مسئله چندان پیچیده ای نیست. ما با اصل خروج از کشور برای تحصیل مخالف نیستیم بلکه با عدم بازگشت به کشور مخالفیم.

آیا مهاجرت در رشته های دانشگاهی آمار یکسانی دارد؟

خیر. این آمار در رشته های مختلف متفاوت است. در رشته های فنی مهندسی به خصوص در مناطقی که استانداردهای آموزشی بالاتر از سایر نقاط کشور است، مهاجرت بیشتری از کشور صورت می گیرد. در رشته های علوم انسانی، تجربی و پزشکی شاهد آمار کمتری هستیم چرا که شرایط شغلی متنوعی در ایران برای رشته های مذکور وجود دارد
این مسئله خیلی ساده است، هر رشته ای که شرایط شغلی و درآمدی بهتری در داخل داشته باشد، مهاجرت کمتری اتفاق می افتد.

ابا دارم در مورد اعداد و ارقام مهاجرت صحبت کنم چون فکر می کنم اعداد و ارقام محرمانه است. این اعداد و رقم ها که خیلی جاها مطرح می شود و می گویند 70 درصد یا 40 درصد نخبگان از کشور خارج می شوند، چه ریشه ای دارد که همه آن را مطرح می سازند و باید پرسید مرجع و رفرنس این اعداد از کجاست؟

سالانه چه تعداد از نخبگان بعد از اتمام تحصیل در خارج از کشور به وطن باز می گردند و مشغول به کار می شوند؟

در پنج سال گذشته بین دو تا پنج هزار نفر به کشور بازگشته اند و در انواع و اقسام رشته ها در حال فعالیت هستند؛ یک سری شرکت های دانش بنیان فعال کرده اند، برخی در پارک های علم و فناوری مستقر و عده ای هم جذب دانشگاه شدند. برخی از آنها هم در مراکز پژوهشی در حال فعالیت هستند.

آیا بنیاد ملی نخبگان نقشه راهی برای ایجاد انگیزه این گروه خاص از جامعه علمی برای مانده در کشور، طراحی کرده است؟

از به کار بردن عبارت های غیردقیق ابا دارم و بارها از زبان عده ای شنیده ام که مهاجرت نخبگان روند افزایشی یا کاهشی دارد. واقعیت این است که لازمه کاهش یا افزایش مهاجرت، به کار بردن اطلاعات دقیق آماری از وضعیت جامعه، شغل همچنین شرایط زندگی و آینده نخبگان است.
متاسفانه اطلاعات آنطور که باید و شاید در اختیار افراد حتی ما هم قرار ندارد. با این حال، چند ماهی است کار مطالعاتی نسبتاً دقیقی را برای کسب آمار دقیق شروع کرده ایم.

اعداد و ارقامی که می شنویم منابع دقیقی ندارد یا بیشتر احساسی است تا چیزی که بر مبنای اسناد و مدارک باشد. البته به طور طبیعی مهاجرت از کشورهای مختلف دنیا به کشورهایی که صاحب تکنولوژی هستند صورت می گیرد و ایران هم از این قاعده مستثنی نیست.
این یک اصل است که هر کشوری از نظر سطح شغلی و درآمدی پایین تر باشد، پتانسیل بیشتری برای مهاجرت مردمانش به کشورهای دارای سطح شغلی و درآمدی بالاتر، دارد.

به عقیده شما راه حل کاهش این گونه مهاجرت ها، در چه عواملی نهفته است؟

کل کشور باید برای کاهش مهاجرت نخبگان همکاری کنند. اینکه بگوییم جایی به نام بنیاد ملی نخبگان داریم که می تواند عامل و انگیزه ای برای ماندن نخبگان در کشور ایجاد کند، حرف غلطی است، چون دلیل رفتن آنها، بنیاد ملی نخبگان نبوده بلکه کیفیت موقعیت شغلی و زندگی در آن کشورها متفاوت جلوه می کند.
برای کاهش مهاجرت، باید سطح اشتغال افراد قوی و دارای توانمندی خاص را تا می توانیم افزایش دهیم. تمام دستگاه های اجرایی، خصوصی حتی مردم باید دست به دست هم دهند و این سطح را بالا ببرند.

اگر در کشوری عمده درآمد از طریق فرایند واسطه گری است طبیعتاً نمی توان انتظار داشت دانش آموختگان دکتری در آن کشور شرایط ایده آل و مناسبی داشته باشند، مگر اینکه آنها هم دنبال واسطه گری و کسب و کار مبتنی بر دلالی بروند.

در مورد مهاجرت نخبگان باید علمی اظهارنظر کرد. بنیاد ملی نخبگان تمام تلاش خود را به کار می گیرد و در زمینه های مطالعاتی و فکری از ارگانهای دیگر کمک می گیرد؛ ولی اگر زمان اجرا آن و شرایط مناسب فراهم نباشد، همان اتفاق یعنی مهاجرت تکرار می شود.

چرا الان مردم از افغانستان به ایران می آیند؟ برای کار کشور خود را ترک می کنند؛ بنابراین به همان دلیلی که مردم افغانستان، ایران را برای اشتغال انتخاب می کنند، مردم و به خصوص نخبگان از ایران به کشورهای دیگر می روند.

برخی از دانشجویان نخبه در حین تحصیل و بعد از تکمیل تحصیلات علیرغم مشکلات در کشور می مانند و به مردم خود خدمت می کنند، چه انگیزه ای در آنها وجود دارد که کشور را ترک نمی کنند، که در سایر نخبگان شاید کم رنگ تر باشد؟

این موضوع ریشه در مسائل فرهنگی، عرق ملی و مسائل حل نشده کشور دارد که باعث عدم مهاجرت تعداد زیادی از نخبگان می شود.
در مقابل مهاجرت این افراد، عده زیادی هم می مانند که باید این روی سکه را هم ببینیم. من می گویم 50 درصد می مانند و 50 درصد از کشور خارج می شوند. این تعداد هم که می مانند همان خوب ها هستند و در شرایط فعلی کشور توانسته اند موقعیت مناسب شغلی به دست بیاورند.

نمی خواهم بگویم آنهایی که از کشور خارج می شوند عرق ملی ندارند اما انسان انواع و اقسام نیازها دارد که در نهایت برخی از این نیازها می چربد و عده ای می مانند یا می روند.
اگر شرایط شغلی، امکان کار کردن و به ظهور رساندن توانمندی فرد وجود داشته باشد و این حس فرد مبنی بر اینکه برای کشورش یک کار مفید انجام می دهد، برآورده شود، در کشور می ماند. در رشته های شغلی زیادی این شرایط فراهم نیست و نمی توان کسی را مقصر دانست چون این موضوع کاملاً ملی است و از یک شهروند معمولی گرفته تا شرکت های دولتی و خصوصی بزرگ و کوچک در این جریان سهم دارند.

کسی که شرایط شغلی خوب و امکان به روز رساندن توانمندی های خود را داشته باشد در کشور می ماند حتی همین دانشجویان فنی مهندسی. بر اساس آمار و ارقام، بین پزشکان ما مهاجرت کمتر صورت می گیرد چون شرایط شغلی و درآمدی دانش آموختگان پزشکی در کشور بهتر فراهم است.

در مهندسی اینطور نیست و مهاجرت آمار بیشتری دارد، بنابراین، نخستین راهکار برای این افراد مهاجرت است، هر چند در میان آنها هم افرادی هستند که سعی در تغییر شرایط دارند و سختی ها را با جان و دل می پذیرند که تعدادشان کم نیست.
در حال حاضر، تعداد قابل توجهی از افراد تحصیل کرده در فنی مهندسی در کشور مانده و منشا اثر قرار دارند. در کل باید تاکید کنم آمار مهاجرت نخبگان، اینطور نیست که فاجعه آمیز باشد.

بنیاد ملی نخبگان الان چه خبرهای خوشی برای حمایت از نخبگان دارد؟

شاید بین بسیاری از دستگاه های دولتی، بنیاد ملی نخبگان به خاطر کم سابقه بودن، کمتر شناخته شده باشد، اما بین جامعه دانشگاهی جایگاهی دارد و دانشجویان تقریباً از برنامه های بنیاد مطلع هستند.
در تلاش هستیم به دلایلی، عملکرد بنیاد ملی نخبگان را هدفمندتر سازیم و تعداد هسته های پژوهشی از منبع جوایز سالانه به پنج برابر گذشته افزایش یابد؛ چرا که این هسته های پژوهشی انگیزه ای برای آنهایی است که بعد از دانش آموختگی در کشور بمانند و منشا اثر شوند و کسب درآمد کنند. اگر در این زمینه موفق باشیم عاملی برای ماندگاری نخبگان است و مهاجرت از کشور نرخ پایین تری به خود می گیرد.
امیدواریم با این روند، انگیزه در افراد افزایش یابد و شاید بتوان نرخ خروج از کشور را کاهش داد. این نکته را هم اضافه کنم که با خروج از کشور مخالف نیستیم، بلکه با بازنگشتن به کشور مخالفیم.