سازمان همکاری شانگهای؛ تعاملی دو سویه

هجدهمین نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای امروز یکشنبه 20 خرداد ماه 1397 با حضور حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی ایران در شهر 'چینگ دائو' در شرق چین آغاز شد. در نشست امسال سران سازمان همکاری شانگهای، رهبران و سران 8 کشور عضو شامل چین، هند، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، روسیه، تاجیکستان ازبکستان و چهار کشور ناظر شامل ایران، افغانستان، بلاروس، و مغولستان و همچنین مسئولان سازمان‌های بین المللی حضور دارند.

'حسن روحانی' رییس جمهوری اسلامی ایران به دعوت 'شی جین پینگ' رییس جمهوری خلق چین در این اجلاس حضور دارد. رئیس جمهوری اسلامی ایران را در این سفر هیاتی بلندپایه از مقامات سیاسی و اقتصادی شامل دکتر محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه، بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت، مسعود کرباسیان وزیر اقتصاد، محمد نهاوندیان معاون اقتصادی رییس جمهوری و ولی الله سیف رئیس کل بانک مرکزی همراهی می کنند.

دیدار با روسای جمهوری روسیه، پاکستان، افغانستان و بلاروس از جمله برنامه های روز نخست سفر رییس جمهوری اسلامی ایران به چین بود.

شرکت و سخنرانی در اجلاس سران سازمان شانگهای، دیدار با رییس جمهوری چین در قالب دیدار دوجانبه ایران و چین، شرکت در ضیافت شام رییس جمهوری چین به افتخار هیات ایرانی و مراسم امضای اسناد روابط دو جانبه شامل چند سند همکاری بین ایران و چین از جمله برنامه های روز دوم سفر رییس جمهوری اسلامی ایران به چین است.

سازمان همکاری شانگهای یک سازمان بین‌المللی است که در 15 ژوئن سال 2001 میلادی در شهر «شانگهای» توسط قزاقستان، چین، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان تاسیس شد.

در نشست این سازمان در سال 2016 میلادی در «تاشکند»، نمایندگان هند و پاکستان یادداشت‌هایی را برای عضویت ثابت در سازمان همکاری شانگهای‌ امضا کردند و در هفدهمین نشست در آستانه قزاقستان این دو کشور به عضویت کامل این سازمان پذیرفته شدند. اکنون جمهوری اسلامی ایران، افغانستان، مغولستان و بلاروس نیز از اعضای ناظر این سازمان هستند.

این سازمان با افزایش جمعیت به سه میلیارد نفر و پهنه سرزمینی به 35 میلیون و 972 هزار کیلومتر مربع به یکی از بزرگ ترین قدرت های منطقه ای جهان تبدیل شده است که منافع دو جانبه و چندجانبه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برای اعضا و شرکای اقتصادی غیر عضو دارد.

چین علاوه بر اینکه اولین شریک تجاری ایران است و در یک دهه گذشته این سطح را در روابط حفظ کرده است همچنین اولین و بزرگترین خریدار نفتی و بزرگترین مشتری صادرات غیر نفتی ایران به عنوان عضو اصلی گروه 1 + 5 به شمار می رود. حجم مبادلات تجاری دو کشور ایران و چین در سال 2017 حدود 37 میلیارد و 300 میلیون دلار بود که به نسبت سال 2016 حدود 19.3 درصد رشد داشته است.

در سال 2017 ایران روزانه حدود 630 هزار بشکه نفت به چین صادر کرده است و در چهار ماهه اول 2018 نیز تقریبا سطح فروش نفت در همان سطح باقی مانده است اما حجم روابط حدود 10 درصد رشد داشته است.

ماهیت سازمان همکاری شانگهای

سازمان همکاری شانگهای سازمانی میان‌دولتی است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و فرهنگی تشکیل شده‌است. این سازمان در سال ۲۰۰۱ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان پایه‌گذاری شد. نقش اصلی و تعیین کننده را، در سازمان شانگهای، دو کشور چین و روسیه تشکیل می‌دهند.

این سازمان نوپا که در ابتدا تحت عنوان گروه “شانگهای پنج “با هدف حل اختلافات مرزی میان چین، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی در سال ۱۹۹۶ شکل گرفت، وبا پذیرش اعضای جدید در حوزه‌های مختلف   توسعه یافت  که برآیند آن ارتقای این گروه به سطح سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۰۱ بود. پذیرش چهار کشور مغولستان، ایران، هند و پاکستان در سال ۲۰۰۴ به عنوان اعضای ناظر، گام مهم دیگری بود که به  شد.

 سازمان همکاری شانگهای ترکیبی از اهداف سیاسی، امنیتی و اقتصادی را به صورت توامان تعقیب می کند. مقابله با ایده جهان تک قطبی و مهار روند رو به گسترش حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای، به‌ویژه ناتو و ایالات متحده آمریکا در فضای اوراسیا از طریق موازنه نرم و تحکیم همکاری‌های منطقه‌ای، مقابله با سه عنصر جدایی‌طلبی، افراط‌گرایی و تروریسم و نیز گسترش همکارهای اقتصادی به‌ویژه در بخش انرژی، از جمله مهم‌ترین اهداف سازمان همکاری شانگهای به شمار می‌رود. آنچه بر اهمیت اهداف و برنامه‌های این سازمان افزوده است، تحولاتی است که در طی سال‌های اخیر در فضای ژئوپلیتیک اوراسیا و مناطق پیرامونی آن روی داده است. تحولات مهمی چون امنیتی شدن فضای بین‌المللی پس از حادثه ۱۱ سپتامبر، اشغال افغانستان، حضور مستقیم ناتو و ایالات متحده در منطقه آسیای مرکزی، گسترش فعالیت گروه‌های افراطی و تروریستی در افغانستان و پاکستان و مسائل مربوط به انتقال و امنیت انرژی، موجب توجه روز افزون جامعه جهانی به اهداف و برنامه‌های بازیگران سازمان همکاری شانگهای شده است.

با گذشت هشت سال از ارائه درخواست رسمی ایران برای عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای و در حالی که این بار گفته می‌شد فضا برای این امر فراهم‌تر شده، سران کشورهای عضو این سازمان باز هم با درخواست ایران مخالفت کردند. گفته می‌شود، با وجود اصرار روسیه بر عضویت ایران، برخی از دیگر اعضا با این امر مخالفت کرده‌اند.

باوجود درخواست روسیه برای موافقت اعضای سازمان شانگهای با عضویت دائم ایران، این سازمان نتوانست بر سر موضوع ایران به توافق برسد. گفته می‌شود، اختلاف نظر چین و روسیه و عدم تمایل پکن به افزایش جنبه «ضد غربی» این سازمان، دلیل اصلی این موضوع بوده است.

ایران که هم اکنون عضو ناظر سازمان به شمار می‌رود، در سال ۲۰۰۸ رسماً درخواست خود را برای عضویت دائم ارائه کرد. در آن زمان، روسیه با این استدلال که ایران تحت تحریم‌های بین المللی است، از پذیرش درخواست ایران خودداری کرد. با این حال، از سال گذشته و در پی حصول توافق هسته‌ای، این موضع روسیه تغییر کرده است.

بختیار حکیم اف، نماینده ویژه رئیس جمهور روسیه در سازمان همکاری شانگهای در حاشیه اجلاس جاری این سازمان در تاشکند ازبکستان، به خبرنگاران گفت: «موضع روسیه در حمایت از پروسه الحاق بدون تأخیر ایران به سازمان شانگهای، روشن است». وی افزود: «ما این بار نتوانستیم با همتایان خود به توافق برسیم، اما این کار همچنان ادامه دارد».

به گفته حکیم اف، هیچ مخالفت «اساسی» با ایده الحاق ایران وجود نداشته، اما برخی «اختلافات فنی» بر سر زمان این موضوع وجود داشته است. وی همچنین اشاره‌ای به اینکه مخالفت‌ها از جانب کدام کشور بوده، نکرد.

با وجود این، به نظر می‌رسد یکی از مخالفان اصلی این ایده، چین بوده باشد. یک دیپلمات چینی در تاشکند از پاسخ به پرسشی درباره این موضوع خودداری کرد، اما وانگ یی، وزیر خارجه چین که ماه گذشته برای شرکت در اجلاس وزرای خارجه سازمان شانگهای به تاشکند رفته بود، گفت که پکن ابتدا خواستار پیشبرد روند الحاق هند و پاکستان است.

چراایران مایل است درشانگهای عضودایم شود؟

 گرایش سازمان شانگهای از سال ۲۰۰۸ به مسائل اقتصادی بیشتر شده است و در امتداد آن ابتکار دولت چین برای احیای جاده ابریشم که در سال ۲۰۱۲ مطرح کرد، وجهه اقتصادی آن را پررنگ تر کرد بنابراین برای ما عضو دائم شدن در این پیمان دو فایده دربردارد.

یکی در جهت بهره بردن از مزایای صندوق جاده ابریشم، دیگر آنکه خود سازمان شانگهای دارای یک صندوق اعتباری است که برای توسعه زیرساخت های کشورهای عضو می توان ازآن استفاده کرد.

این کارشناس حوزه بازرگانی بر این باور است که قرار گرفتن در یک پیمان چند جانبه بین المللی اقتصادی می تواند به توسعه زیر ساخت ها کمک کند و استفاده از منابعی که در صندوق های توسعه ای که توسط چینی ها راه اندازی شد، مثل بانک توسعه زیر ساخت ها که ایران نیز سهامدارش است یا صندوق سازمان کنفرانس شانگهای و صندوق ابریشم، همه اینها می تواند برای توسعه زیر ساخت ها مثل توسعه راههای ریلی، زمینی و هوایی، کشتیرانی و بنادربه ماکمک کند و با عضویت در این سازمان زمینه دسترسی به بازارهای موجود در سازمان کنفرانس شانگهای سهل تر می شود.

«جین لیانسینگ» کار‌شناس چینی مسائل سیاسی آسیای مرکزی در یادداشت اختصاصی به چرایی عدم عضویت ایران در سازمان شانگهای پرداخت و این اقدام را به ضرر این سازمان دانست.

در این یادداشت آمده است: در اجلاس اخیر سازمان همکاری‌های شانگهای در تاشکند، موضوع ارتقاء جایگاه ایران در این سازمان (از ناظر تا عضو کامل) دوباره به تعویق افتاد.

از نظر نمایندگان برخی از کشورهای عضو سازمان (از جمله تاجیکستان و روسیه) ارتقاء جایگاه تهران با «یک سری مشکلات فنی» که حل و فصلشان زمان می‌برد، در ارتباط است.

چنین توجیهی بسیار تعجب برانگیز است، زیرا در مورد هند که خط مشی آمریکا گرایی آن کاملا روشن بوده و با داشتن علاقه ضعیفی برای کار در سازمان همکاری‌های شانگهای، به دنبال استفاده از عضویت خود برای راه اندازی توطئه‌های سیاسی می‌باشد، هیچ گونه «مشکلات فنی» بروز نمی‌کند.

نکته قابل تامل در اینجاست که کشورهایی که از عضویت هند به شدت حمایت می‌کنند به هر ترتیبی بحث عضویت رسمی ایران در این سازمان را به تعویق می‌اندازند.

در عین حال، بی‌طرف‌ترین کار‌شناسان به طور کاملا عادلانه اعلام می‌کنند که مشارکت کامل تهران در فعالیت این سازمان باعث ایجاد چشم‌اندازهای جدید برای سازمان همکاری‌های شانگهای، تسهیل در تحقق مهم‌ترین پروژه‌های اقتصادی آن و تقویت مواضع سازمان هم در منطقه و هم در عرصه بین‌المللی خواهد شد.

چرا شانگهای به حضور ایران نیاز دارد

ایران به دلیل روابط نزدیک تاریخی، سیاسی و فرهنگی یکی از کشورهای پیشگام نه تنها در خاورمیانه بلکه آسیای مرکزی محسوب می‌شود. علاوه بر آن، تهران برای کشورهای منطقه، به عنوان یک شریک اقتصادی، سرمایه‌گذار قابل اعتماد و مبتکر پروژه‌های زیرساختی (که سیمای جدیدی از منطقه را از جمله به عنوان یک مرکز لجستیک که شرق غرب را به هم متصل می‌کند) عمل می‌نماید.

رابطه نزدیک ایران با منطقه، باعث علاقه زیاد جمهوری اسلامی به ثبات منطقه شده و انگیزه برای تلاش‌های دائمی تهران در تامین امنیت و توسعه کشورهای آسیای مرکزی را فراهم کرده است.

بدون مشارکت ایران هیچ یک از موضوعات مربوط به تحکیم امنیت در آسیای مرکزی و مسائل توسعه اقتصادی منطقه را نمی‌توان به طور جدی مورد بحث و بررسی قرار داد. بنابراین آن‌های که می‌خواهند تهران را از میان بازیگران مهم و پیشگام در این منطقه حذف کنند، مرتکب اشتباه بزرگی می‌شوند.

دریافت عضویت کامل ایران در سازمان همکاری شانگهای هم به نفع جمهوری اسلامی و هم به نفع خود سازمان است. حضور تهران در این سازمان باعث تقویت موقعیت آن در عرصه بین المللی و بدست آوردن امکانات در آسیا می‌شود.

علاوه بر آن، اقتصاد ایران از این طریق به بازارهای جدید دسترسی یافته و افق‌های تازه مشارکت تجاری و اقتصادی و از جمله در حوزه سرمایه‌گذاری، مالی و علمی-فناوری باز خواهد کرد.

در کنار این مسائل، همکاری فعال تهران در چارچوب سازمان همکاری‌های شانگهای در مباحث مربوط به مسائل بحث برانگیز با غرب و برخی از کشورهای عربی مزایای اضافی برای ایران دارد ضمن اینکه منفعت سازمان همکاری‌های شانگهای هم در این زمینه کم نیست.

همچنین، ایران به عنوان مرکز ژئوپلتیک جهان تشیع، موقعیت بین‌المللی سازمان همکاری شانگهای را تقویت می‌کند.

عضویت کامل تهران در سازمان همکاری‌های شانگهای پتانسیل این سازمان در مبارزه با مداخله خارجی در امور منطقه، افراط گرایی، تروریسم، قاچاق مواد مخدر و انواع دیگر جنایات فرامرزی را به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌دهد. زیرا ایران در این حوزه‌ها که هم برای کشورهای آسیای مرکزی و هم برای بقیه جهان باارزش است، تجربه بزرگی اندوخته است.

جمهوری اسلامی پتانسیلی بسیار بالایی برای حل و فصل این مشکلات داشته و قادر است امکانات سازمان همکاری‌های شانگهای در این حوزه‌ها را به میزان قابل توجهی توسعه دهد.

در مجموع، موضوع ارتقاء جایگاه حقوقی ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای نه تنها برای خود ایران بلکه برای کل سازمان به عنوان نهادی که سعی دارد نقش خود را در عرصه جهانی افزایش دهد، مهم می‌باشد.

یک بار دیگر نشست سران سازمان همکاری شانگهای به پایان رسید، و موضوع عضویت دایم جمهوری اسلامی ایران در دستور کار این سازمان قرار نگرفت.

هفدهمین اجلاس سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای روز جمعه ۱۹ خرداد در «آستانه» پایتخت قزاقستان برگزار شد.

در این نشست عضویت رسمی پاکستان و هند به تایید اعضا رسید، تا سازمان همکاری شانگهای با جمعیتی بالغ بر سه میلیارد نفر و پهنه وسیع سرزمینی به میزان ۳۵ میلیون و ۹۷۲ هزار کیلومتر مربع به بزرگ‌ترین یکی از پیمان‎های منطقه‌ای در جهان تبدیل شود.

سازمان همکاری شانگهای و پذیرش اعضای جدید

سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۰۱ میلادی با عضویت ۶ کشور روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان بنا نهاده شد. جمهوری اسلامی ایران از نخستین کشورهایی است که بعد از کشور مغولستان به عضویت ناظر این سازمان در آمد و درخواست عضویت رسمی خود را به این سازمان ارائه کرد.

با این حال و در شرایطی که دو کشور هند و پاکستان در نشست امسال به عضویت دایم سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شده‌اند، تغییر عضویت ناظر ایران به عضویت دایم همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

قدر مسلم اینکه پذیرش عضور جدید در این سازمان منوط به رای موافق همه اعضاست، ضمن اینکه از جهت اداری و حقوقی هم باید شرایط و مقررات دوجانبه میان سازمان و کشور متقاضی عضویت فراهم شود و حدود ۲۸ سند حقوقی میان طرفین تطبیق و امضا شود.

نظر به اینکه روسیه و چین تا کنون قدرت‌های تعیین کننده سازمان همکاری شانگهای بوده‌اند، طبعا پذیرش عضو جدید در این سازمان در وهله اول منوط به موافقت این دو کشور بوده است.

تا پیش از رفع تحریم‌های بین‌المللی ایران در شورای امنیت سازمان ملل، امید به عضویت دایم ایران در سازمان همکاری شانگهای چندان جدی نبود، چه آنکه بنای همکاری در این سازمان بر اساس قوانین و مقررات بین‌المللی است، و کشورهای عضو تمایلی به پذیرش کشوری که تحت تحریم رسمی بین‌المللی قرار دارد، نداشته‌اند.