تصاعد بحران های منطقه ای و انفجار بزرگ
مصطفی نجفی*
به جرات می توان از انفجار بزرگی در منطقه خاورمیانه سخن گفت که نتیجه ای جز شعله ور شدن جنگی دیگر در سطح نظام بین الملل نخواهد داشت. شاید به گمان بسیاری از تحلیل گران این ادعا تا حدی بدبینانه و غیر واقع بینانه به نظر می رسد، اما اگر به روندهای طی شده در خاورمیانه طی سالیان اخیر و بحران های کنونی در این منطقه استراتژیک دقت کنیم متوجه خواهیم شد که می توان انتظار بدترین وضعیت ها و سناریوهای غیرقابل انتظار و در عین حال غیرقابل کنترل را داشت. سوالی که پاسخ به آن ضروری است آن است که خاورمیانه کنونی چه ویژگی هایی برای یک انفجار بزرگ دارد؟
در پاسخ باید گفت:
تجربیات تاریخی نشان می دهد که خاورمیانه بعد از جنگ دوم جهانی به غیر از منازعه اعراب و اسرائیل، هیچگاه در چنین مقیاس زمانی و جغرافیایی غوطه ور در بحران ها و منازعات دامنه دار نشده است. خاورمیانه کنونی چند ویژگی نگران کننده دارد که آن را مستعد انفجار بزرگ می کند:
1. تقابل و تضاد منافع بازیگران فرامنطقه ای که منجر به اعزام، استقرار و بکارگیری نیروی نظامی این بازیگران در خاورمیانه شده است. روسیه با استقرار نیروی نظامی درصدد حمایت از نظام سیاسی سوریه و مقابله با تروریست ها است، ایالات متحده با اعزام مستشاران نظامی خود در تلاش برای تقویت نیروهای مخالف نظام سوریه است، فرانسه، انگلیس و آلمان نیز به بهانه مبارزه با تروریسم در مناطق بحرانی حضور پیدا کرده اند. همه این کشورها تروریسم و مقابله با آن را دستاویزی برای اعزام نیرو و مداخله قرار داده اند در حالی که مقابله با تروریسم تمام واقعیت مداخلات قدرت های فرامنطقه ای نیست.
2. تقابل و تضاد منافع قدرت های منطقه ای که منجر به رویارویی آن ها در سوریه، یمن، عراق و دیگر نقاط خاورمیانه شده است. ایران، عربستان سعودی و ترکیه در راس این تضادها و تقابلات منطقه ای قرار دارند و هر کدام از این کشورها تلاش دارند با تضعیف یکدیگر موازنه قوا را در سوریه، عراق و یمن به نفع الگوی نظم موردنظر خود برهم بزنند. مسلما هر کدام از این قدرت های منطقه ای اگر به این نتیجه برسند که توازن قدرت در حال برهم خوردن به ضرر منافع آن ها است ممکن است دست به هر اقدام غیرقابل تصور و ویرانگری برای برقراری دوباره توازن و یا تغییر توازن به نفع خود بزنند.
3. تقابل و تضاد منافع قدرت های فرامنطقه ای در مقابل قدرت های منطقه ای؛ نمونه این تقابل را باید در سرنگونی جنگنده روسیه توسط ترکیه و در ادامه تنش های نگران کننده میان آن ها مشاهده کرد. با توجه به نابرابری قدرت میان بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای می توان انتظار بدترین سناریوهای ممکن در برخورد قدرت های فرامنطقه ای با قدرت های منطقه ای را انتظار داشت. یقینا اگر ترکیه عضو ناتو نبود و ناتو از این کشور در برابر روسیه دفاع نمی کرد چه بسا روس ها اقدام متقابل نظامی را در برابر این کشور در پیش می گرفتند.
4. تروریسم و اقدامات فراخاورمیانه ای آن ها؛ خارومیانه کنونی با تروریسم روبه رشد و در حال گسترشی روبه رو شده که اقدامات عملیاتی خود را فراتر از مرزهای خاورمیانه تعریف کرده است. ویژگی بارز این ترورریسم که خاورمیانه را وارد یک بحران فراگیر و دامنه دار خواهد کرد این است که:
اولا سازمان یافته و مبتنی بر استراتژی است، دوما داعیه خلافت و حکومت را دارد، سوما در صدد مرز زدایی و برهم زدن نقشه جغرافیایی خاورمیانه است، چهارما، درصدد ترویج صنعت خشونت است، پنجما یارگیری آن ها منحصر به خاورمیانه و کشورهای مسلمان نیست و اعضایی از اروپا و آمریکا را نیز در خود جای داده است و از این رو می توان آن را تروریسم چندملیتی و چند هویتی دانست. همه این موارد می تواند ما را به این نتیجه برساند که تروریسم کنونی در خاورمیانه می تواند برای مدتی طولانی شعله های آتش را روشن نگه دارد و دامنه بحران را به تمام نقاط خاورمیانه سرایت دهد. تروریسمی که بهانه و دستاویزی شده برای حضور دوباره قدرت های بزرگ در خاورمیانه. تروریسمی که ممکن است باعث ترسیم دوباره مرزهای خاورمیانه و تقابل دوباره منافع قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای برای کسب منافع و حوزه نفوذ شود.
در نهایت اینکه، خاورمیانه کنونی را دیگر نمی توان به میدان مین تشبیه کرد، بلکه خاورمیانه فعلی با بحران های پیچیده، چندبعدی و در حال گسترش خود چیزی شبیه یک زرادخانه بزرگ از تسلیحات اتمی است که می تواند با یک جرقه کوچک، جهان را وارد یک بحران ویرانگر غیرقابل کنترل نماید. به همین دلیل باید بحران های در حال گسترش و در حال تصاعد خاورمیانه را جدی گرفت، هشدار داد و آن ها را با پذیرش مسئولیت های بین المللی مدیریت کرد تا شاهد یک یک انفجار بزرگ که می تواند جرقه ای به وسعت دو جنگ بین الملل اول و دوم داشته باشد، نباشیم.
*کارشناس ارشد روابط بین الملل و کارشناس مسائل خاورمیانه
در پاسخ باید گفت:
تجربیات تاریخی نشان می دهد که خاورمیانه بعد از جنگ دوم جهانی به غیر از منازعه اعراب و اسرائیل، هیچگاه در چنین مقیاس زمانی و جغرافیایی غوطه ور در بحران ها و منازعات دامنه دار نشده است. خاورمیانه کنونی چند ویژگی نگران کننده دارد که آن را مستعد انفجار بزرگ می کند:
1. تقابل و تضاد منافع بازیگران فرامنطقه ای که منجر به اعزام، استقرار و بکارگیری نیروی نظامی این بازیگران در خاورمیانه شده است. روسیه با استقرار نیروی نظامی درصدد حمایت از نظام سیاسی سوریه و مقابله با تروریست ها است، ایالات متحده با اعزام مستشاران نظامی خود در تلاش برای تقویت نیروهای مخالف نظام سوریه است، فرانسه، انگلیس و آلمان نیز به بهانه مبارزه با تروریسم در مناطق بحرانی حضور پیدا کرده اند. همه این کشورها تروریسم و مقابله با آن را دستاویزی برای اعزام نیرو و مداخله قرار داده اند در حالی که مقابله با تروریسم تمام واقعیت مداخلات قدرت های فرامنطقه ای نیست.
2. تقابل و تضاد منافع قدرت های منطقه ای که منجر به رویارویی آن ها در سوریه، یمن، عراق و دیگر نقاط خاورمیانه شده است. ایران، عربستان سعودی و ترکیه در راس این تضادها و تقابلات منطقه ای قرار دارند و هر کدام از این کشورها تلاش دارند با تضعیف یکدیگر موازنه قوا را در سوریه، عراق و یمن به نفع الگوی نظم موردنظر خود برهم بزنند. مسلما هر کدام از این قدرت های منطقه ای اگر به این نتیجه برسند که توازن قدرت در حال برهم خوردن به ضرر منافع آن ها است ممکن است دست به هر اقدام غیرقابل تصور و ویرانگری برای برقراری دوباره توازن و یا تغییر توازن به نفع خود بزنند.
3. تقابل و تضاد منافع قدرت های فرامنطقه ای در مقابل قدرت های منطقه ای؛ نمونه این تقابل را باید در سرنگونی جنگنده روسیه توسط ترکیه و در ادامه تنش های نگران کننده میان آن ها مشاهده کرد. با توجه به نابرابری قدرت میان بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای می توان انتظار بدترین سناریوهای ممکن در برخورد قدرت های فرامنطقه ای با قدرت های منطقه ای را انتظار داشت. یقینا اگر ترکیه عضو ناتو نبود و ناتو از این کشور در برابر روسیه دفاع نمی کرد چه بسا روس ها اقدام متقابل نظامی را در برابر این کشور در پیش می گرفتند.
4. تروریسم و اقدامات فراخاورمیانه ای آن ها؛ خارومیانه کنونی با تروریسم روبه رشد و در حال گسترشی روبه رو شده که اقدامات عملیاتی خود را فراتر از مرزهای خاورمیانه تعریف کرده است. ویژگی بارز این ترورریسم که خاورمیانه را وارد یک بحران فراگیر و دامنه دار خواهد کرد این است که:
اولا سازمان یافته و مبتنی بر استراتژی است، دوما داعیه خلافت و حکومت را دارد، سوما در صدد مرز زدایی و برهم زدن نقشه جغرافیایی خاورمیانه است، چهارما، درصدد ترویج صنعت خشونت است، پنجما یارگیری آن ها منحصر به خاورمیانه و کشورهای مسلمان نیست و اعضایی از اروپا و آمریکا را نیز در خود جای داده است و از این رو می توان آن را تروریسم چندملیتی و چند هویتی دانست. همه این موارد می تواند ما را به این نتیجه برساند که تروریسم کنونی در خاورمیانه می تواند برای مدتی طولانی شعله های آتش را روشن نگه دارد و دامنه بحران را به تمام نقاط خاورمیانه سرایت دهد. تروریسمی که بهانه و دستاویزی شده برای حضور دوباره قدرت های بزرگ در خاورمیانه. تروریسمی که ممکن است باعث ترسیم دوباره مرزهای خاورمیانه و تقابل دوباره منافع قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای برای کسب منافع و حوزه نفوذ شود.
در نهایت اینکه، خاورمیانه کنونی را دیگر نمی توان به میدان مین تشبیه کرد، بلکه خاورمیانه فعلی با بحران های پیچیده، چندبعدی و در حال گسترش خود چیزی شبیه یک زرادخانه بزرگ از تسلیحات اتمی است که می تواند با یک جرقه کوچک، جهان را وارد یک بحران ویرانگر غیرقابل کنترل نماید. به همین دلیل باید بحران های در حال گسترش و در حال تصاعد خاورمیانه را جدی گرفت، هشدار داد و آن ها را با پذیرش مسئولیت های بین المللی مدیریت کرد تا شاهد یک یک انفجار بزرگ که می تواند جرقه ای به وسعت دو جنگ بین الملل اول و دوم داشته باشد، نباشیم.
*کارشناس ارشد روابط بین الملل و کارشناس مسائل خاورمیانه
