شالوده شکنی ظریفانه سیاست خارجی

1-ژاک دريدا، فیلسوف شهیر پست مدرن در نقد فلسفه مغرب زمین بر این باور است که این اندیشه همواره زنداني عناصري دو قطبي بوده كه خود آفريده و پنداشته كه واقعيت دارد. از نگاه دریدا انديشه متافيزيكي هرگز نتوانسته است خود را از بند اين زندان برهاند: نيستي در برابر هستي، غياب در برابر حضور، تمايز در برابر همانندي، ذهن در برابر ماده، جسم در برابر روح، مرگ در برابر زندگي، زن در برابر مرد، طبيعت در برابر فرهنگ، نگارش در برابر خواندن، نوشتار در برابر گفتار و... اين دو قطب هرگز، براي خود، به گونه‌اي مستقل و «قائم به ذات» وجود نداشته‌اند. دریدا در شالوده شکنی خویش می کوشد از این دوقطبی ها فراتر رود .

2-با کسب اجازه از دریدا و دریداپژوهان، و با اندکی تسامح می توان رهیافت دریدا را در سیاست خارجی ایران به کار برد. سیاست خارجی ایران بخصوص در خصوص مناسباتش با آمریکا گرفتار دوقطبی خودآفریده و خودپنداشته ای شده است: دوقطبی سرسپردگی/سرسختی. تصور بر این است که دو راه بیشتر پیش روی ما نیست یا باید سرسپرده آمریکا شد و یا تا آخرین لحظه و قطره خون و بمانند کوه در برابر هرگونه خواهش و درخواست آمریکا مقاومت کرد وسرسختی نشان داد. بسیار گفته اند و می گویند که آمریکا به کمتر از نابودی ما راضی نمی شود پس چرا بخواهیم با آمریکا رابطه برقرار کنیم. این باور خود ناشی از دوقطبی دیدن سپهر سیاست خارجی ایران است.

اگر به زبان عامیانه سخن بگوییم دو راه بیشتر نداریم: یا باید مشت بر دهان آمریکا بکوبیم و یا کفش او را لیس بزنیم؛ گویی راه دیگری در این میانه متصور نیست! وظیفه دشواری که سکاندار جدید سیاست خارجی ایران بر دوش دارد؛ شالوده شکنی این فضای دوقطبی است؛ باید بتواند نشان دهد که در میان دوقطبی سرسپردگی/سرسختی؛ نه یک راه میانه بلکه ده ها راه میانه دیگر وجود دارد. آیا نزدیک دویست کشور دیگری که روابط و مناسبات دیپلماتیک با آمریکا دارند را صرفا می توان در این دوقطبی جای داد؟ از میان آنهایی که به دوستان آمریکا شهره اند تنها معدودی راه سرسپردگی پیش گرفته باشند و بیشتر آنها را به معنای دقیق نمی توان سرسپرده دانست و آنانی نیز که در جبهه مقابل آمریکا موضع می گیرند؛ در غیر مواضع رسانه ای خود، راه میانه ای را در پیش گرفته اند که از سرسختی اعلامی آنها می کاهد. مشهور است که زمانی یکی از مقامات چینی گفته بود؛ آمریکا به مثابه گاوی است که ما چینی ها آن را می دوشیم و شما ایرانی ها با شاخش کلنجار می روید! مناسبات چینی ها با آمریکا دقیقا راه منحصربفرد و شگفت انگیزی بود که آنها یافتند و توانستند خویش را از دوقطبی سرسپردگی/سرسختی خارج کنند. همین وظیفه دشوار اما ممکن را دکتر ظریف برعهده دارد.

3-تکوین تاریخی سیاست خارجی ج.ا. ایران شدیدا تحت تاثیر دو عامل بیرونی بوده است؛ نخست تسلط گفتمان چپ و ضدامپریالیستی بود که به واسطه قوت و نیرویی که فعالان چپ در ابتدای انقلاب داشتند، ناخواسته بخشی از رهیافت انقلاب و اسلام دانسته شد و به شیوه ای سازه انگارانه، در تکوین هویت انقلاب اسلامی شریک شد؛ و دیگری تسری و راه یافتن نگاه خیر/شر، سیاه و سفید که خاص نگاه های کلامی و مجادلات فرقه ای است به حوزه سیاست خارجی.  ترکیب این دو عامل بیرونی، دوقطبی پررنگ و اغراق شده و کاملا تفکیک شده سرسپردگی/سرسختی را پدیدار ساخت؛ برای شالوده شکنی این دوقطبی لازم است همزمان در مقام نظر، بر سرشت اصلی و واقعی سیاست، که خاکستری بودن است تاکید داشت و در در مقام عمل نشان داد که می توان ضمن حفظ اصول و اهداف کلان انقلاب اسلامی، با کاستن از تردیدها و نگرانی های طرف مقابل، به راهکاری در میانه کرنش/مقاومت دست یافت؛ راهکاری که به جای برد-باخت، نتیجه برد-برد را می ستاید؛ راهکاری که به زیبایی و درستی به "نرمش قهرمانانه" تعبیر شد.

4-یکی دیگر از مواردی که می تواند در مقام نظر به کمک سیاستگذاران خارجی بیاید، رویه و سیاست پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است. رسول مکرم اسلام، بارها نماینده و یا هیاتهای نمایندگی مشرکان، یهودیان و مسیحیان را به حضور طلبیدند و یا خود به به نمایندگی، سفرا یا هیاتهایی را ارسال کردند؛ رویه پیامبر بر برقراری رابطه و مذاکره بوده است؛ تنها در موارد معدود و شرایط بخصوصی ایشان از مذاکره استنکاف کردند که نمونه آن نپذیرفتن مذاکره با ابوسفیان پس از نقض صلح حدیبیه از سوی مشرکان بود. متاسفانه در نزد ما رویه پیامبر اکرم به استنثا و استثنای سیاست ورزی پیامبر به رویه تبدیل شده است.

5- دکتر ظریف با کوله باری از تجربه های دیپلماتیک و سیاسی و مجهز به دانش نظری و علم سیاست، در همین مدت اندک نشاطی امیدوارانه به سیاست خارجی ایران بخشیده و امید است که با شالوده شکنیِ دوقطبی سرسپردگی/سرسختی؛ نشان دهد که راه های میانه و برد-برد نیز وجود دارد. این شالوده شکنی می تواند سرآغاز تحول نظری بزرگی باشد که به فراگیر شدن فهم سیاست خارجی و حتی سیاست داخلی به مثابه عرصه ای خاکستری منجر شود. برای موفقیت دکتر ظریف از هر کرانه تیر دعا کرده ایم روان.

*- استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه اصفهان