نگاه شما: یوز آسیایی، میراث طبیعی ایرانیان
به بهانۀ 9 شهریور روز ملّی "حفاظت از یوزپلنگ"
نهم شهريورماه روز ملّی حفاظت از يوزپلنگ است، در اين روز علاقمندان به محيط زيست با گردهمايي و برگزاري برنامه هاي گوناگون سعي در ارتقای فرهنگ حمايت از حيوانات به خصوص حيوانات در معرض خطر انقراض را دارنند. یوزپلنگ یکی از واژه های اصیل ایرانی است که از ترکیب دو کلمه یوز و پلنگ حاصل شده است. یوز بُن مضارع مصدر یوزیدن به معنای "جَستن، جهیدن و طلب کردن" است و از این رو یوزپلنگ، به معنای پلنگی است که به دنبال شکار خود گشته و آن را با جستن و دنبال کردن می گیرد.
یوزپلنگ در زبان انگلیسی "چیتا Cheetah" گفته می‌شود که ریشه سانسکریتی داشته و از هندوستان بدست آمده است. امروزه در سرتاسر دنیا این جانور را با نام انگلیسی آن می شناسند. در جهان دو گونه یوزپلنگ وجود دارد که یک گونۀ آسیایی و دیگری گونۀ آفریقایی است. گونۀ آفریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و فقط محدود به جنوب آن شده است.
یوز آسیایی که زمانی گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از 20 سال پیش جز در ایران منقرض شده است. در حال حاضر یوپلنگ آسیایی فقط به کشور ما که از 40 سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این حیوان آغاز کرده محدود می‌شود به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی، یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.
یوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار می‌آ‌ید و به دلیل داشتن دست و پاهای بلند بدنی باریک و کشیده و سینه‌های فراخ تا حدودی شبیه سگ تازی است ولی برخلاف سگ سانان سر کوچک و گردن و پوزه‌های کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد. به طور کلی می‌توان آن را به سگی با کله گربه تشبیه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. بسیاری از مردم یوز را با پلنگ اشتباه می‌گیرند اما تفاوت بارز این دو حیوان در شکل خال‌هایشان است در یوز خال‌ها توپر و گرد است در حالی که‌خال‌های پلنگ درشت و توخالی و گل مانند است.
وجود نوار سیاه رنگی که از گوشه داخلی چشم‌های یوز به موازات بینی تا گوشه لب ها امتداد یافته و به خط اشک معروف است نیز از مشخصات بارز یوز است. چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن یوزپلنگ بالغ از 112 تا 137 سانتیمتر طول دم 64 تا 86 سانتیمتر و بلندی شانه‌هایش 71 تا 84 سانتیمتر است و وزن حیوان به 34 تا 54 کیلوگرم می‌رسد. جنس نر یوز اندکی بزرگتر از جنس ماده است. برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیز‌روترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر بر ساعت بدوند. یوزپلنگ‌ها سریع‌ترین جانور دونده بر روی خشکی هستند. نکته جالب توجه اینکه مطالعات اخیر نشان می‌دهد که موفقیت این گربه‌سانان در شکار بیش از اینکه وابسته به سرعت بالای آنها باشد به توانایی منحصر بفردشان در باز ایستادن از حرکت و شروع به دویدن ناگهانی به واسطه داشتن چالاکی فوق‌العاده است.
یوزپلنگ در دشت های باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی و نیمه کویری و زیستگاه های باز که شکار در آن وجود داشته باشد دیده می‌شود. زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان های کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و اصفهان را در بر می‌گیرد. اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است. پارک ملی، پناهگاه حیات وحش و ذخیرگاه زیستکره خوارتوان واقع در بیارجمند شاهرود، مهمترین زیستگاه این گونه نادر جانوری است که جمعیت آن 10 تا 14 قلاده برآورد شده است. با این حساب آمار یوز آسیایی در ایران گاهی بین 50 تا 60 قلاده و در کل کمتر از 100 قلاده تخمین زده اند. این جانور عمدتاً از جبیر، آهو، قوچ، میش، کل و بز و خرگوش وحشی تغذیه می‌کند. افزایش تعداد دام بدون توجه به ظرفیت محیط در تخریب گیاهان نقش مؤثری داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سُم داران وحشی که مهترین خوراک یوزپلنگ هستند منتهی می شود. از سوی دیگر تقریباً تمام روستاییان ساکن در زیستگاه یوزپلنگ بز، گوسفند و شتر پرورش می‌دهند و این مسئله مدت زیادی است که به مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است. شکار مستقیم وحوش در ایران با افزایش سلاح گرم و استفاده از خودرو توسط شکارچیان غیر مجاز که اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم شناختی را نمی دانند، خطری جدی برای بقای نسل یورپلنگ به شمار می رود. در اهمیت حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی همین بس که چند سالی است که هند چشم طمع به یوزهای ایران دوخته و حتی حاضر است که 17 جفت از گونه‌های جانوری موجود خود را به ایران بدهد و در قبال آن یک جفت یوز بگیرد تا با استفاده از فناوری های جدید ژنتیک اقدام به تکثیرشان نماید.
در حال حاضر در پارک ملی توران ماده یوزی به نام "دلبر" نگهداری می شود که توسط سگ های گله یک چوپان در بهار سال ۱۳۹۰ در منطقۀ توران به دام افتاد. پس از به دام افتادن توله یوز چوپان تصمیم به نگهداری از آن می گیرد. پس از مدتی چوپان دیگری، زمانی که مشغول چرای گله خود بود متوجه حیوان عجیبی در بین گله دیگر می شود. وی پس از مشاهده دقیقتر متوجه می شود که حیوان عجیب یک یوزپلنگ است. پس از متقاعد نمودن همکار خود توله یوز را گرفته و به منزل خود می آورد. خوشبختانه منزل چوپان در نزدیکی پاسگاه محیط بانی تجور بوده و بلافاصله محیط بانان را از این موضوع مطلع نموده و توله یوز را به محیط بانان تحویل می دهد. در حال حاضر دلبر در پارک ملی توران در محیط فنس کشی شده که تردد و بازدید کننده در آن کم است، نگهداری می شود. توله یوزها شکار کردن را بوسیله مادرشان در سن یک سالگی آموزش می بینند. متأسفانه به دلیل سن کم دلبر و عدم توانایی در شکار، همچنین عدم موفقیت در پیدا نمودن مادر دلبر، رها سازی این توله یوز امکان پذیر نبوده و منجر به مرگ زود هنگام او می شود. دلبر در حال حاضر با خرگوش زنده و گوشت گوسفند تغذیه می کند. دلبر در چندین جشنوارۀ گردشگری که در شهرستان شاهرود برگزار شد با همکاری خوب محیط بانان و رعایت توصیه های محیط بانان در بر هم نزدن آرامش حیوان مورد بازدید قرار گرفت که نقش مثبتی در معرفی و درک ارزش این گونۀ مهم جانوری به گردشگران ایفا نمود.
امروزه اگر قرار است نظر مردم را به یوزپلنگ آسیایی جلب کنیم باید در رسانه‌ها بیش از گذشته به این مسئله بپردازیم به ویژه آن که مطبوعات و صدا و سیما مشتاقانه از طرح چنین مباحثی استقبال می نمایند. آموزش بومیان از جمله اقداماتی است که می بایست برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و دیگر گونه های کمیاب در معرض خطر انقراض، نظیر گورخر آسیایی صورت پذیرد. امید است با احداث هر چه سریعتر مرکز حفاظت و تکثیر یوزپلنگ آسیایی در پارک ملّی توران شاهرود، کمک شایان توجه ای به حفظ و تکثیر یوزپلنگ آسیایی و مکانی برای بازدید علاقمندان به حیات وحش و گردشگران داخلی و خارجی تبدیل نماییم. به تبع آن بهره مندی جوامع محلی و روستایی منطقه از ورود گردشگران ایجاد شده تا آنها نیز بیش از پیش به اهمیت حفظ حیات وحش و زیستگاه آنها بیشتر از دیگران پی ببرند و بدانند که حفظ این گونه های در معرض انقراض در ورود گردشگر و بهبود معیشت و درآمد آنها تأثیر مستقیم دارد.
يوزپلنگ ایرانی یکی از مواريث طبيعی ماست و ما باید همانند حفظ میراث تاریخی، فرهنگی ومعنوی خود به بهترین شکل ممکن از آن صیانت و بر فرهنگ اصیل خود ببالیم که اين امانت الهی را به نسل های بعد می سپاریم.
روز نهم شهریور را به نیکی پاس می داریم و یوزپلنگ ایرانی را به عنوان سمبل تاریخ طبیعی میهن عزیزمان و به عنوان جاذبه ای گردشگری بی نظیر به همۀ مردم جهان معرفی می نماییم.
***
عکس ها: علیرضا اسلام پناه
* برای آشنایی با شرایط و نحوه همکاری با «نگاه شما» اینجا را کلیک کنید.
یوزپلنگ در زبان انگلیسی "چیتا Cheetah" گفته می‌شود که ریشه سانسکریتی داشته و از هندوستان بدست آمده است. امروزه در سرتاسر دنیا این جانور را با نام انگلیسی آن می شناسند. در جهان دو گونه یوزپلنگ وجود دارد که یک گونۀ آسیایی و دیگری گونۀ آفریقایی است. گونۀ آفریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و فقط محدود به جنوب آن شده است.
یوز آسیایی که زمانی گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از 20 سال پیش جز در ایران منقرض شده است. در حال حاضر یوپلنگ آسیایی فقط به کشور ما که از 40 سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این حیوان آغاز کرده محدود می‌شود به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی، یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.
یوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار می‌آ‌ید و به دلیل داشتن دست و پاهای بلند بدنی باریک و کشیده و سینه‌های فراخ تا حدودی شبیه سگ تازی است ولی برخلاف سگ سانان سر کوچک و گردن و پوزه‌های کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد. به طور کلی می‌توان آن را به سگی با کله گربه تشبیه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. بسیاری از مردم یوز را با پلنگ اشتباه می‌گیرند اما تفاوت بارز این دو حیوان در شکل خال‌هایشان است در یوز خال‌ها توپر و گرد است در حالی که‌خال‌های پلنگ درشت و توخالی و گل مانند است.
وجود نوار سیاه رنگی که از گوشه داخلی چشم‌های یوز به موازات بینی تا گوشه لب ها امتداد یافته و به خط اشک معروف است نیز از مشخصات بارز یوز است. چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن یوزپلنگ بالغ از 112 تا 137 سانتیمتر طول دم 64 تا 86 سانتیمتر و بلندی شانه‌هایش 71 تا 84 سانتیمتر است و وزن حیوان به 34 تا 54 کیلوگرم می‌رسد. جنس نر یوز اندکی بزرگتر از جنس ماده است. برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیز‌روترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل 110 کیلومتر بر ساعت بدوند. یوزپلنگ‌ها سریع‌ترین جانور دونده بر روی خشکی هستند. نکته جالب توجه اینکه مطالعات اخیر نشان می‌دهد که موفقیت این گربه‌سانان در شکار بیش از اینکه وابسته به سرعت بالای آنها باشد به توانایی منحصر بفردشان در باز ایستادن از حرکت و شروع به دویدن ناگهانی به واسطه داشتن چالاکی فوق‌العاده است.
یوزپلنگ در دشت های باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی و نیمه کویری و زیستگاه های باز که شکار در آن وجود داشته باشد دیده می‌شود. زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان های کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و اصفهان را در بر می‌گیرد. اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است. پارک ملی، پناهگاه حیات وحش و ذخیرگاه زیستکره خوارتوان واقع در بیارجمند شاهرود، مهمترین زیستگاه این گونه نادر جانوری است که جمعیت آن 10 تا 14 قلاده برآورد شده است. با این حساب آمار یوز آسیایی در ایران گاهی بین 50 تا 60 قلاده و در کل کمتر از 100 قلاده تخمین زده اند. این جانور عمدتاً از جبیر، آهو، قوچ، میش، کل و بز و خرگوش وحشی تغذیه می‌کند. افزایش تعداد دام بدون توجه به ظرفیت محیط در تخریب گیاهان نقش مؤثری داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سُم داران وحشی که مهترین خوراک یوزپلنگ هستند منتهی می شود. از سوی دیگر تقریباً تمام روستاییان ساکن در زیستگاه یوزپلنگ بز، گوسفند و شتر پرورش می‌دهند و این مسئله مدت زیادی است که به مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است. شکار مستقیم وحوش در ایران با افزایش سلاح گرم و استفاده از خودرو توسط شکارچیان غیر مجاز که اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم شناختی را نمی دانند، خطری جدی برای بقای نسل یورپلنگ به شمار می رود. در اهمیت حفظ نسل یوزپلنگ آسیایی همین بس که چند سالی است که هند چشم طمع به یوزهای ایران دوخته و حتی حاضر است که 17 جفت از گونه‌های جانوری موجود خود را به ایران بدهد و در قبال آن یک جفت یوز بگیرد تا با استفاده از فناوری های جدید ژنتیک اقدام به تکثیرشان نماید.
در حال حاضر در پارک ملی توران ماده یوزی به نام "دلبر" نگهداری می شود که توسط سگ های گله یک چوپان در بهار سال ۱۳۹۰ در منطقۀ توران به دام افتاد. پس از به دام افتادن توله یوز چوپان تصمیم به نگهداری از آن می گیرد. پس از مدتی چوپان دیگری، زمانی که مشغول چرای گله خود بود متوجه حیوان عجیبی در بین گله دیگر می شود. وی پس از مشاهده دقیقتر متوجه می شود که حیوان عجیب یک یوزپلنگ است. پس از متقاعد نمودن همکار خود توله یوز را گرفته و به منزل خود می آورد. خوشبختانه منزل چوپان در نزدیکی پاسگاه محیط بانی تجور بوده و بلافاصله محیط بانان را از این موضوع مطلع نموده و توله یوز را به محیط بانان تحویل می دهد. در حال حاضر دلبر در پارک ملی توران در محیط فنس کشی شده که تردد و بازدید کننده در آن کم است، نگهداری می شود. توله یوزها شکار کردن را بوسیله مادرشان در سن یک سالگی آموزش می بینند. متأسفانه به دلیل سن کم دلبر و عدم توانایی در شکار، همچنین عدم موفقیت در پیدا نمودن مادر دلبر، رها سازی این توله یوز امکان پذیر نبوده و منجر به مرگ زود هنگام او می شود. دلبر در حال حاضر با خرگوش زنده و گوشت گوسفند تغذیه می کند. دلبر در چندین جشنوارۀ گردشگری که در شهرستان شاهرود برگزار شد با همکاری خوب محیط بانان و رعایت توصیه های محیط بانان در بر هم نزدن آرامش حیوان مورد بازدید قرار گرفت که نقش مثبتی در معرفی و درک ارزش این گونۀ مهم جانوری به گردشگران ایفا نمود.
امروزه اگر قرار است نظر مردم را به یوزپلنگ آسیایی جلب کنیم باید در رسانه‌ها بیش از گذشته به این مسئله بپردازیم به ویژه آن که مطبوعات و صدا و سیما مشتاقانه از طرح چنین مباحثی استقبال می نمایند. آموزش بومیان از جمله اقداماتی است که می بایست برای حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و دیگر گونه های کمیاب در معرض خطر انقراض، نظیر گورخر آسیایی صورت پذیرد. امید است با احداث هر چه سریعتر مرکز حفاظت و تکثیر یوزپلنگ آسیایی در پارک ملّی توران شاهرود، کمک شایان توجه ای به حفظ و تکثیر یوزپلنگ آسیایی و مکانی برای بازدید علاقمندان به حیات وحش و گردشگران داخلی و خارجی تبدیل نماییم. به تبع آن بهره مندی جوامع محلی و روستایی منطقه از ورود گردشگران ایجاد شده تا آنها نیز بیش از پیش به اهمیت حفظ حیات وحش و زیستگاه آنها بیشتر از دیگران پی ببرند و بدانند که حفظ این گونه های در معرض انقراض در ورود گردشگر و بهبود معیشت و درآمد آنها تأثیر مستقیم دارد.
يوزپلنگ ایرانی یکی از مواريث طبيعی ماست و ما باید همانند حفظ میراث تاریخی، فرهنگی ومعنوی خود به بهترین شکل ممکن از آن صیانت و بر فرهنگ اصیل خود ببالیم که اين امانت الهی را به نسل های بعد می سپاریم.
روز نهم شهریور را به نیکی پاس می داریم و یوزپلنگ ایرانی را به عنوان سمبل تاریخ طبیعی میهن عزیزمان و به عنوان جاذبه ای گردشگری بی نظیر به همۀ مردم جهان معرفی می نماییم.
***
عکس ها: علیرضا اسلام پناه
* برای آشنایی با شرایط و نحوه همکاری با «نگاه شما» اینجا را کلیک کنید.
غیر قابل انتشار: ۰
در انتظار بررسی: ۵
انتشار یافته: ۳
الا ملك ايران بزي جاودانسرزمين شيران و پلنگان ما در خور بهترين حفاظت از گونه هاي گياهي و جانوري است.
بیچاره رو انداختن تو یک قفس کوچیک ! ای کاش بتونیم این موجود زیبا که در معرض انقراض است را در محیط طبیعی و در کنار سایر جانداران و جانوران دیگر ببینیم و آنقدر فرهنگ حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی بالا برود که از آن حمایت کنیم نه آنکه برای لحظه ای حوسرانی موجب انقراض این حیوان و حیوانات دیگر شویم . شاید خدای ناکرده روزی برسد که از این حیوان زیبا مثل ببر مازندران فقط عکس و یاد و خاطره ای باقی بماند . بیایید دست در دست هم نهیم و از طبیعت زیبا و جانداران آن حفاظت کنیم .