مروری بر عملیات نصر و شهادت شماری از دانشجویان پیرو خط امام
حسین علایی
شانزدهم دی ماه، مصادف با سالگرد شهادت شماری از دانشجویان پیرو خط امام در جبهه‌های جنگ تحمیلی است. به همین مناسبت در این نوشتار به تشریح عملیات نصر که در ماه‌های اول جنگ تحمیلی انجام شد و در جریان آن شماری از رزمندگان از جمله حسین علم الهدی به شهادت رسیدند، پرداخته می‌شود. عملیات نصر یا کرخه کور توسط تیمسار ولی الهه فلاحی طرح ریزی شد؛ این عملیات در روز پانزدهم دی ماه ۱۳۵۹ با به‌کارگیری دو تیپ از لشکر ۱۶ زرهی قزوین به همراه استعدادی، نزدیک دو گردان از نیروهای سپاه پاسداران خوزستان انجام شد.
روز انجام عملیات مصادف با ۲۸ صفر ۱۴۰۱ سالروز رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) بود. در آن زمان، ارتش با این پرسش روبه‌رو بود که چرا خیال تکان خوردن ندارد و پس از گذشت بیش از سه ماه از جنگ به مواضع دشمن حمله نمی‌کند. در اوایل دی ماه بنی صدر فرمانده کل قوا به جبهه جنوب آمد و به رئیس ستاد مشترک و فرمانده نیروی زمینی ارتش گفت: فوراً یک جایی حمله کنید، همین روزهاست که در شهر راهپیمایی شود که ارتش چرا خوابیده است؟ یک هفته به شما فرصت می‌دهم تا در یک جایی به مواضع ارتش عراق حمله کنید. بر این اساس، عملیات نصر در منطقه هویزه در جنوب غربی شهر سوسنگرد شکل گرفت.
در طرح این عملیات، تصرف پادگان حمید، ایستگاه حسینیه و در نهایت فتح خرمشهر در نظر گرفته شده و در صورت موفقیت قرار بود پیشروی‌ها تا روستای تنومه در خاک عراق ادامه یابد. بنا به دستور فرمانده نیروی زمینی، نیروهای تک‌ور پس از تصرف پادگان حمید باید تک را به سمت مرز ادامه داده و نبرد را به داخل خاک عراق می‌کشاندند و در ادامه، تک را بنا به دستور تا کرانه شرقی رودخانه دجله ادامه می‌دادند. با آغاز عملیات در ساعت ۱۰ صبح، لشکر ۱۶ با دو تیپ از فاصله خالی ۱۰ کیلومتری بین دو لشکر ۵ و ۹ در شرق هویزه استفاده نمود و به مواضع ارتش عراق در روشنایی روز حمله کرد. تیپ ۲ این لشکر، احتیاط نیروی زمینی در منطقه دوکوهه یعنی در گلوگاه حیاتی خوزستان بود و وارد عمل نشد. در طرح عملیات پیش بینی شده بود که با توجه به سابقه و تمرین عبور از رودخانه کارون توسط ارتش، لشکر ۹۲ هم با ۲ تیپ از رودخانه کارون در فارسیات مقابل پادگان حمید عبور کرده و با لشکر ۱۶ درجفیر الحاق نماید. لشکر ۱۶ با یک مانور دورانی زرهی تا حدود ۳۰ کیلومتر به سمت منطقه جفیر پیشروی نمود و یک تیپ ارتش عراق از لشکر ۵ مکانیزه را به تله انداخت و تا ساعت ۴ بعد از ظهر نزدیک هشتصد نظامی دشمن را اسیر کرد.
مرحله نخست عملیات با موفقیت انجام شد و بنی صدر در پیامی به امام خمینی اظهار امیدواری کرد که مراحل بعدی نیز با پیروزی کامل به انجام برسد. امام خمینی در پاسخ به نامه رئیس جمهور در ۱۵/۱۰/۱۳۵۹ فرمودند: «امیدوارم خبر پیروزی نهایی را به خواست خداوند تعالی به زودی دریافت دارم».
روز اول عملیات نصر روز شادی و نشاط و خوشحالی برای همه رزمندگان بود. از روز دوم پاتک‌های سنگین ارتش عراق، با استفاده از تیپ ۱۰ زرهی و با همکاری تیپ ۴۳ زرهی از لشکر ۹ آغاز شد. تیپ ۱۰ زرهی مجهز به تانک‌های T – ۷۲ ساخت شوروی بود که از نظر سرعت گلوله گذاری و نواخت تیر نسبت به تانک‌های ایرانی برتری داشتند. با پشتیبانی نیروی هوایی ارتش عراق و نیز به‌کارگیری موشک‌های ضد تانک مالیوتکا، موفقیت‌های قوای خودی ادامه نیافت و لشکر ۱۶ با برجای گذاشتن حدود ۱۳۰ تانک و نفربر از جمله ۸۷ تانک چیفتن به مواضع اولیه خود در شمال رودخانه کرخه بازگشت. ارتش عراق موفق شد تانک‌های رها شده خود را که در عملیات از دست داده بود بازپس بگیرد.
بنا بود با اجرای این عملیات، سرزمین‌های جنوب اهواز، آزاد شود که چنین نشد. تعدادی در حدود ۳۵۰ نفر از نیروهای سپاه و بسیج نیز که در قالب سه گردان سازماندهی شده بودند در این عملیات که در جنوب هویزه انجام شد به همراه لشکر ۱۶ زرهی قزوین، شرکت کردند. هر گردان بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ رزمنده در اختیار داشت. فرماندهی یکی از این گردان‌ها که در محور سوسنگرد ـ هویزه به همراه تیپ ۱ لشکر ۱۶ عمل می‌کرد بر عهده حسین علم الهدی بود.
در این باره باید گفت که برنامه‌ریزی نادرست برای رزمندگان سپاه و نیز ناهماهنگی در عقب‌نشینی نیرو‌ها در حالی که بیش از ۱۵۰۰ متر جلو‌تر از نیروهای ارتش مشغول نبرد با قوای ارتش عراق بودند و نیز بی‌تجربگی و همچنین تهاجم قوای دشمن، موجب وارد آمدن تلفات سنگین به نیروهای خودی شد. در این عملیات ۱۶۰ نفر از رزمندگان از جمله تعدادی از دانشجویان پیرو خط امام و نیز حسین علم الهدی و حسین خوشنویسان فرمانده رزمندگان مهندسی رزمی جهاد مستقر در شهر سوسنگرد به شهادت رسیدند و بیش از چهارصد نفر هم زخمی شدند. بدین ترتیب روز دوم عملیات نصر، روز غم و اندوه و افسوس برای رزمندگان گردید. نیروی هوایی در پشتیبانی از عملیات نصر ۱۴۵ بمباران هوایی انجام داد و ۳۱۸۲۲۲ پوند مهمات هوایی مصرف کرد. در جریان این عملیات، سه فروند هواپیمای F ـ ۴، F ـ ۵ و C ـ ۱۳۰ منهدم شد و شش خلبان آن‌ها نیز به شهادت رسیدند.
در مجموع، عملیات نصر یک عملیات آفندی زرهی موفق بود که به علت عدم تعادل در توازن رزمی با قوای دشمن، در رویارویی با پاتک زرهی ارتش عراق، ناکام شد. عقب نشینی سریع واحدهای لشکر ۱۶ در این عملیات، آسیب روحی زیادی به رزمندگان وارد نمود وآن‌ها را دچار یأس و سردرگمی کرد. در عوض عراق بهره تبلیغاتی فراوانی را از انجام این عملیات برد و به تعدادی از فرماندهان عراقی نشان افتخار داده شد.
این عملیات تجربیات و درس‌های خوبی هم برای رزمندگان در پی داشت. از جمله اینکه مشخص شد بکارگیری واحدهای زرهی ـ مکانیزه بدون همراهی تعداد کافی نیروهای پیاده در منطقه مسطح دشت، قرین موفقیت نخواهد بود. درس دیگر این بود که در این عملیات برای اولین بار رزمندگان ایرانی موفق شدند تا در عمق مواضع نیروهای عراقی پیش رفته و استحکامات و انواع سنگرهای و عقبه آن‌ها را ببینند. از همین هنگام بود که نیروهای مهندسی جنگ جهاد سازندگی توانستند شیوه احداث سنگرهای انفرادی، سنگرهای اجتماعی و خاکریزهای نعل اسبی و ساخت مواضع تانک را از دشمن بیاموزند. با ناکام ماندن عملیات نصر، ارتش عراق به عقب راندن و تعقیب نیروهای ایرانی ادامه داد و توانست در ۱۷/۱۰/۱۳۵۹ جاده هویزه به سمت سوسنگرد را به تصرف خود درآورد. با این اقدام، عقبه نیروهای رزمنده مستقر در هویزه بسته شد. در چنین شرایطی باقیمانده نیروهای سپاه در هویزه که در حدود ۴۰ نفر بودند به سمت سوسنگرد عقب نشینی کردند. سپس ارتش عراق، شهر هویزه را به اشغال خود درآورد و بسیاری از خانه‌های مردم را تخریب کرد. این شهر در اشغال ارتش عراق باقی ماند تا آنکه سرانجام در اواخر اردیبهشت ماه ۱۳۶۱ در جریان عملیات بیت المقدس آزاد شد.
منابع و مراجع
ـ ایشان پس از انجام عملیات ثامن الائمه (ع) و در یک سانحه هوایی به همراه جمع دیگری از فرماندهان ارتش و سپاه در ۷ مهر ماه ۱۳۶۰ به شهادت رسید.
ـ لشکر ۱۶ در آن زمان دارای ۳۲۰ دستگاه تانک بود و یکی از یگان‌های قوی ارتش محسوب می‌شد.
. بنی صدر برای اولین بار با داود کریمی فرمانده عملیات سپاه در جبهه جنوب تماس گرفت و از ایشان خواست تا نیروهای سپاه را در عملیات نصر شرکت دهد. هر گردان سپاه ۲۰۰ رزمنده تک ور داشت. (ما و جنگ، ص/۱۱۱) لازم به ذکر است که آقای داود کریمی در شهریور ماه سال ۱۳۸۳ بر اثر عوارض ناشی از گازهای شیمیایی در عملیات والفجر۸ در بیمارستان ساسان در تهران به شهادت رسید.
ـ گفت‌وگو با سرتیپ۲ بازنشسته مسعود بختیاری از امرای نیروی زمینی ارتش
. اظهارات سردار غلامعلی رشید به نقل از کتاب ما و جنگ، ص/۸۴
. از آنجا که تانک‌ها محدودیت دید دارند و هر یگان زرهی در شب، کور است، بنابراین نیروهای ایران در روز به مواضع نیروهای دشمن حمله کردند.
. اظهارات سردار غلامعلی رشید به نقل از کتاب ما و جنگ، ص ۱۱۱
. این لشکر وظیفه دفاع از جاده اهواز ـ خرمشهر و جلوگیری از پیشروی قوای ایران به سمت بصره را بر عهده داشت.
. صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸، جلد۱۳، ص/۴۹۲
ـ موشک‌های ضد تانک مالیوتکا ساخت شوروی بود و دارای ۳ کیلومتر برد است و از روی پایه زمینی یا نفربرهای زرهی PMP۱ پرتاب می‌شود.
. اظهارات سردار غلامعلی رشید به نقل از کتاب ما و جنگ، ص/ ۱۱۲.
. وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه، عدنان قارونی، تهران، مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۸۸، ص/۸۱
ـ نمکی اراکی علیرضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، تهران، ایران سبز، ۱۳۸۷، ص/۱۶۵
ـ اظهارات آقای مهندس مهدی ورشابی از فرماندهان مهندسی جنگ جهاد سازندگی به نگارنده در ۲۸/۹/۱۳۸۹
روز انجام عملیات مصادف با ۲۸ صفر ۱۴۰۱ سالروز رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) بود. در آن زمان، ارتش با این پرسش روبه‌رو بود که چرا خیال تکان خوردن ندارد و پس از گذشت بیش از سه ماه از جنگ به مواضع دشمن حمله نمی‌کند. در اوایل دی ماه بنی صدر فرمانده کل قوا به جبهه جنوب آمد و به رئیس ستاد مشترک و فرمانده نیروی زمینی ارتش گفت: فوراً یک جایی حمله کنید، همین روزهاست که در شهر راهپیمایی شود که ارتش چرا خوابیده است؟ یک هفته به شما فرصت می‌دهم تا در یک جایی به مواضع ارتش عراق حمله کنید. بر این اساس، عملیات نصر در منطقه هویزه در جنوب غربی شهر سوسنگرد شکل گرفت.
در طرح این عملیات، تصرف پادگان حمید، ایستگاه حسینیه و در نهایت فتح خرمشهر در نظر گرفته شده و در صورت موفقیت قرار بود پیشروی‌ها تا روستای تنومه در خاک عراق ادامه یابد. بنا به دستور فرمانده نیروی زمینی، نیروهای تک‌ور پس از تصرف پادگان حمید باید تک را به سمت مرز ادامه داده و نبرد را به داخل خاک عراق می‌کشاندند و در ادامه، تک را بنا به دستور تا کرانه شرقی رودخانه دجله ادامه می‌دادند. با آغاز عملیات در ساعت ۱۰ صبح، لشکر ۱۶ با دو تیپ از فاصله خالی ۱۰ کیلومتری بین دو لشکر ۵ و ۹ در شرق هویزه استفاده نمود و به مواضع ارتش عراق در روشنایی روز حمله کرد. تیپ ۲ این لشکر، احتیاط نیروی زمینی در منطقه دوکوهه یعنی در گلوگاه حیاتی خوزستان بود و وارد عمل نشد. در طرح عملیات پیش بینی شده بود که با توجه به سابقه و تمرین عبور از رودخانه کارون توسط ارتش، لشکر ۹۲ هم با ۲ تیپ از رودخانه کارون در فارسیات مقابل پادگان حمید عبور کرده و با لشکر ۱۶ درجفیر الحاق نماید. لشکر ۱۶ با یک مانور دورانی زرهی تا حدود ۳۰ کیلومتر به سمت منطقه جفیر پیشروی نمود و یک تیپ ارتش عراق از لشکر ۵ مکانیزه را به تله انداخت و تا ساعت ۴ بعد از ظهر نزدیک هشتصد نظامی دشمن را اسیر کرد.
مرحله نخست عملیات با موفقیت انجام شد و بنی صدر در پیامی به امام خمینی اظهار امیدواری کرد که مراحل بعدی نیز با پیروزی کامل به انجام برسد. امام خمینی در پاسخ به نامه رئیس جمهور در ۱۵/۱۰/۱۳۵۹ فرمودند: «امیدوارم خبر پیروزی نهایی را به خواست خداوند تعالی به زودی دریافت دارم».
روز اول عملیات نصر روز شادی و نشاط و خوشحالی برای همه رزمندگان بود. از روز دوم پاتک‌های سنگین ارتش عراق، با استفاده از تیپ ۱۰ زرهی و با همکاری تیپ ۴۳ زرهی از لشکر ۹ آغاز شد. تیپ ۱۰ زرهی مجهز به تانک‌های T – ۷۲ ساخت شوروی بود که از نظر سرعت گلوله گذاری و نواخت تیر نسبت به تانک‌های ایرانی برتری داشتند. با پشتیبانی نیروی هوایی ارتش عراق و نیز به‌کارگیری موشک‌های ضد تانک مالیوتکا، موفقیت‌های قوای خودی ادامه نیافت و لشکر ۱۶ با برجای گذاشتن حدود ۱۳۰ تانک و نفربر از جمله ۸۷ تانک چیفتن به مواضع اولیه خود در شمال رودخانه کرخه بازگشت. ارتش عراق موفق شد تانک‌های رها شده خود را که در عملیات از دست داده بود بازپس بگیرد.
بنا بود با اجرای این عملیات، سرزمین‌های جنوب اهواز، آزاد شود که چنین نشد. تعدادی در حدود ۳۵۰ نفر از نیروهای سپاه و بسیج نیز که در قالب سه گردان سازماندهی شده بودند در این عملیات که در جنوب هویزه انجام شد به همراه لشکر ۱۶ زرهی قزوین، شرکت کردند. هر گردان بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ رزمنده در اختیار داشت. فرماندهی یکی از این گردان‌ها که در محور سوسنگرد ـ هویزه به همراه تیپ ۱ لشکر ۱۶ عمل می‌کرد بر عهده حسین علم الهدی بود.
در این باره باید گفت که برنامه‌ریزی نادرست برای رزمندگان سپاه و نیز ناهماهنگی در عقب‌نشینی نیرو‌ها در حالی که بیش از ۱۵۰۰ متر جلو‌تر از نیروهای ارتش مشغول نبرد با قوای ارتش عراق بودند و نیز بی‌تجربگی و همچنین تهاجم قوای دشمن، موجب وارد آمدن تلفات سنگین به نیروهای خودی شد. در این عملیات ۱۶۰ نفر از رزمندگان از جمله تعدادی از دانشجویان پیرو خط امام و نیز حسین علم الهدی و حسین خوشنویسان فرمانده رزمندگان مهندسی رزمی جهاد مستقر در شهر سوسنگرد به شهادت رسیدند و بیش از چهارصد نفر هم زخمی شدند. بدین ترتیب روز دوم عملیات نصر، روز غم و اندوه و افسوس برای رزمندگان گردید. نیروی هوایی در پشتیبانی از عملیات نصر ۱۴۵ بمباران هوایی انجام داد و ۳۱۸۲۲۲ پوند مهمات هوایی مصرف کرد. در جریان این عملیات، سه فروند هواپیمای F ـ ۴، F ـ ۵ و C ـ ۱۳۰ منهدم شد و شش خلبان آن‌ها نیز به شهادت رسیدند.
در مجموع، عملیات نصر یک عملیات آفندی زرهی موفق بود که به علت عدم تعادل در توازن رزمی با قوای دشمن، در رویارویی با پاتک زرهی ارتش عراق، ناکام شد. عقب نشینی سریع واحدهای لشکر ۱۶ در این عملیات، آسیب روحی زیادی به رزمندگان وارد نمود وآن‌ها را دچار یأس و سردرگمی کرد. در عوض عراق بهره تبلیغاتی فراوانی را از انجام این عملیات برد و به تعدادی از فرماندهان عراقی نشان افتخار داده شد.
این عملیات تجربیات و درس‌های خوبی هم برای رزمندگان در پی داشت. از جمله اینکه مشخص شد بکارگیری واحدهای زرهی ـ مکانیزه بدون همراهی تعداد کافی نیروهای پیاده در منطقه مسطح دشت، قرین موفقیت نخواهد بود. درس دیگر این بود که در این عملیات برای اولین بار رزمندگان ایرانی موفق شدند تا در عمق مواضع نیروهای عراقی پیش رفته و استحکامات و انواع سنگرهای و عقبه آن‌ها را ببینند. از همین هنگام بود که نیروهای مهندسی جنگ جهاد سازندگی توانستند شیوه احداث سنگرهای انفرادی، سنگرهای اجتماعی و خاکریزهای نعل اسبی و ساخت مواضع تانک را از دشمن بیاموزند. با ناکام ماندن عملیات نصر، ارتش عراق به عقب راندن و تعقیب نیروهای ایرانی ادامه داد و توانست در ۱۷/۱۰/۱۳۵۹ جاده هویزه به سمت سوسنگرد را به تصرف خود درآورد. با این اقدام، عقبه نیروهای رزمنده مستقر در هویزه بسته شد. در چنین شرایطی باقیمانده نیروهای سپاه در هویزه که در حدود ۴۰ نفر بودند به سمت سوسنگرد عقب نشینی کردند. سپس ارتش عراق، شهر هویزه را به اشغال خود درآورد و بسیاری از خانه‌های مردم را تخریب کرد. این شهر در اشغال ارتش عراق باقی ماند تا آنکه سرانجام در اواخر اردیبهشت ماه ۱۳۶۱ در جریان عملیات بیت المقدس آزاد شد.
منابع و مراجع
ـ ایشان پس از انجام عملیات ثامن الائمه (ع) و در یک سانحه هوایی به همراه جمع دیگری از فرماندهان ارتش و سپاه در ۷ مهر ماه ۱۳۶۰ به شهادت رسید.
ـ لشکر ۱۶ در آن زمان دارای ۳۲۰ دستگاه تانک بود و یکی از یگان‌های قوی ارتش محسوب می‌شد.
. بنی صدر برای اولین بار با داود کریمی فرمانده عملیات سپاه در جبهه جنوب تماس گرفت و از ایشان خواست تا نیروهای سپاه را در عملیات نصر شرکت دهد. هر گردان سپاه ۲۰۰ رزمنده تک ور داشت. (ما و جنگ، ص/۱۱۱) لازم به ذکر است که آقای داود کریمی در شهریور ماه سال ۱۳۸۳ بر اثر عوارض ناشی از گازهای شیمیایی در عملیات والفجر۸ در بیمارستان ساسان در تهران به شهادت رسید.
ـ گفت‌وگو با سرتیپ۲ بازنشسته مسعود بختیاری از امرای نیروی زمینی ارتش
. اظهارات سردار غلامعلی رشید به نقل از کتاب ما و جنگ، ص/۸۴
. از آنجا که تانک‌ها محدودیت دید دارند و هر یگان زرهی در شب، کور است، بنابراین نیروهای ایران در روز به مواضع نیروهای دشمن حمله کردند.
. اظهارات سردار غلامعلی رشید به نقل از کتاب ما و جنگ، ص ۱۱۱
. این لشکر وظیفه دفاع از جاده اهواز ـ خرمشهر و جلوگیری از پیشروی قوای ایران به سمت بصره را بر عهده داشت.
. صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸، جلد۱۳، ص/۴۹۲
ـ موشک‌های ضد تانک مالیوتکا ساخت شوروی بود و دارای ۳ کیلومتر برد است و از روی پایه زمینی یا نفربرهای زرهی PMP۱ پرتاب می‌شود.
. اظهارات سردار غلامعلی رشید به نقل از کتاب ما و جنگ، ص/ ۱۱۲.
. وفیق السامرایی، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه، عدنان قارونی، تهران، مرکز اسناد دفاع مقدس، ۱۳۸۸، ص/۸۱
ـ نمکی اراکی علیرضا، نیروی هوایی در دفاع مقدس، تهران، ایران سبز، ۱۳۸۷، ص/۱۶۵
ـ اظهارات آقای مهندس مهدی ورشابی از فرماندهان مهندسی جنگ جهاد سازندگی به نگارنده در ۲۸/۹/۱۳۸۹
