تعطیلی تهران، هشدار تلخ کسری گاز

تهران تعطیل شد، کشور هم در مسیر تعطیلی افتاد

پارسا ملکی، گروه انرژی تابناک: تعطیلی تهران برای چهارشنبه ۱۰ دی با هدف مدیریت مصرف انرژی اعلام شده و همزمان اطلاعیه‌های مشابه از استان‌های دیگر هم منتشر شده است. در طول روز، فهرست تعطیلی‌ها معمولاً تکمیل می‌شود و برخی گزارش‌های تجمیعی از گستردگی تعطیلی‌ها در چندین استان خبر می‌دهند و حتی در فضای رسانه‌ای عددهایی مانند ۱۷ استان هم شنیده می‌شود، اما عدد نهایی تا لحظه چاپ می‌تواند تغییر کند. آنچه قطعی است این است که مسئله از سطح یک استان عبور کرده و به یک وضعیت سراسری شبیه شده است.

عدد ۶۵۰ یعنی شبکه بافر ندارد
وقتی گفته می‌شود ۶۵۰ میلیون مترمکعب معادل ۷۵ درصد گاز تحویلی به شبکه است، می‌توان تصویر کل را هم از دل همین داده بیرون کشید. بر اساس همین نسبت، کل گاز تحویلی به شبکه در آن روز حدود ۸۶۷ میلیون مترمکعب می‌شود. در برخی گزارش‌های رسمی نیز آمده که حدود ۸۶۷ میلیون مترمکعب گاز شیرین به خطوط سراسری تزریق شده که ۶۵۰ میلیون مترمکعب آن در بخش خانگی، تجاری و صنایع جزء مصرف شده است. معنای این محاسبه ساده است. بعد از مصرف خرد، چیزی حدود ۲۱۷ میلیون مترمکعب برای همه مصارف دیگر باقی می‌ماند. این باقیمانده باید همزمان بین نیروگاه‌ها، صنایع بزرگ، پتروشیمی‌ها و صادرات تقسیم شود. در چنین نقطه‌ای، شبکه نه تنها انعطاف ندارد، بلکه به نقطه‌ای می‌رسد که تصمیم‌های غیرعادی را طبیعی جلوه می‌دهد.

مسئله فقط سرما نیست، مدیریت پیک است
اگر این وضعیت یک بار رخ می‌داد، می‌شد آن را به یک موج سرمای غیرمنتظره نسبت داد. اما وقتی هر زمستان با ادبیات مشابه تکرار می‌شود، بحث از هواشناسی عبور می‌کند و به ناکارآمدی شبکه و حکمرانی پیک می‌رسد. حتی در روایت‌های رسمی گفته شده روند مصرف از اواخر آذر با کاهش دما افزایشی شده و در یک مقطع به اوج‌هایی مانند ۶۷۳ میلیون مترمکعب در روز رسیده و سپس کمی کاهش یافته است. این یعنی شوک زمستان برای سیستم غافلگیرکننده نیست. غافلگیری آنجاست که شبکه و ابزارهای مدیریتی، توان جذب آن را ندارند. شبکه تاب‌آور باید بتواند در چند روز بحرانی، با ابزارهای مشخص وارد عمل شود، نه با تعطیلی سراسری. ابزارهای مشخص یعنی مدیریت فشار در گلوگاه‌های انتقال، استفاده واقعی از ظرفیت‌های ذخیره‌ای و برداشت سریع، پاسخگویی بار در ساختمان‌های بزرگ و ادارات، و پایش لحظه‌ای مصرف برای کنترل هدفمند. وقتی خروجی کار به تعطیلی گسترده می‌رسد، پیام روشن است. کنترل فنی به موقع و هدفمند یا کافی نیست، یا به اندازه کافی به کار گرفته نمی‌شود.

تهران چرا کلید می‌شود
تهران در روزهای سرد یک نقطه معمولی نیست. مصرف این استان در برخی روزها حدود ۱۱۰ میلیون مترمکعب در شبانه‌روز عنوان شده است. وقتی چنین حجمی در یک استان مصرف می‌شود، بحث فقط مقدار گاز نیست، مسئله پایداری فشار و توزیع در شبکه شهری هم هست. کوچک‌ترین افت در فشار یا هر گلوگاه انتقال، می‌تواند زنجیره‌ای از محدودیت‌ها را فعال کند. در چنین شرایطی، تعطیلی اداری برای دولت یک میانبر است تا سریع و بدون درگیری فنی پیچیده با هزاران نقطه مصرف، بخشی از تقاضا را پایین بیاورد. همین میانبر، همان نشانه ناکارآمدی است.

هزینه پنهان تعطیلی، روی تولید و تورم می‌نشیند
تعطیلی گسترده فشار مستقیم به تولید و کسب‌وکارها وارد می‌کند، از خدمات شهری تا زنجیره تأمین، از تولیدات کوچک تا واحدهای بزرگ که به فعالیت اداری، حمل‌ونقل، سفارش‌گیری، ترخیص و توزیع وابسته‌اند. وقتی فعالیت‌ها متوقف یا کند می‌شود، سفارش‌ها عقب می‌افتد، هزینه سربار بالا می‌رود، بهره‌وری افت می‌کند و بنگاه برای جبران وقفه ناچار می‌شود قیمت تمام‌شده را بالا ببرد یا تولید را کاهش دهد. نتیجه در نهایت به بازار منتقل می‌شود و به زبان ساده، ناکارآمدی شبکه انرژی می‌تواند به فشار تورمی تبدیل شود، آن هم در اقتصادی که از قبل با هزینه‌های بالای نااطمینانی و اختلال مواجه است.

اگر قرار است این چرخه هر سال تکرار نشود، باید از توصیه‌های عمومی عبور کرد و به داده و پاسخگویی رسید. در روزی که ۶۵۰ میلیون مترمکعب مصرف خرد ثبت می‌شود، شبکه دقیقاً کجا قفل می‌کند. کدام گلوگاه انتقال و کدام نقطه افت فشار، سیستم را به وضعیت اضطرار می‌برد. چه مقدار از مصرف صنعتی و پتروشیمی محدود می‌شود و چه مقدار از سوخت جایگزین در نیروگاه‌ها بالا می‌رود. بدون انتشار منظم و عددی این اطلاعات، جامعه فقط نتیجه را می‌بیند، یعنی تعطیلی و اختلال، اما علت را نمی‌بیند. و وقتی علت دیده نشود، درمان هم جای خود را به مُسکن می‌دهد.

عدد ۶۵۰ میلیون مترمکعب فقط یک رکورد مصرف نیست، خط شکنندگی شبکه است. وقتی ۷۵ درصد گاز تحویلی به شبکه در مصرف خرد می‌سوزد، کشور به جای آنکه شوک را با مدیریت پیک جذب کند، آن را به اقتصاد منتقل می‌کند و تعطیلی به ابزار مدیریت شبکه تبدیل می‌شود. خبر اصلی همین است. شبکه‌ای که با سرما قفل می‌کند، ناچار است تقویم را ببندد تا خانه‌ها گرم بمانند.