روایت خطرناک از تداوم روزهای بی‌باران/ شهرهای در آستانه بحران کدام‌ها هستند؟

بر اساس گزارش‌های سازمان هواشناسی، پاییز خشک، نه تنها رویایی از قدم‌زدن زیر باران را برای ساکنان این دیارها به تعویق انداخته، بلکه زنگ خطری است برای نظام آبی کشور.

به گزارش سرویس اجتماعی تابناک، میانگین بارش کشوری در این دوره تنها ۲.۳ میلی‌متر ثبت شده، در حالی که آمار بلندمدت ۱۳ میلی‌متر را نشان می‌دهد؛ کاهشی ۷۵ درصدی نسبت به سال پیش و ۸۲ درصدی نسبت به میانگین ۵۷ ساله. این ارقام، بیش از آمار، روایتی از یک فصلِ تابستانی‌مانند را بازگو می‌کنند، جایی که مهر و آبان به زنجیره گرمای تابستان پیوسته و رطوبت را از زمین‌های تشنه دریغ کرده است.

چرایی این سکوت آسمانی ریشه در لایه‌های پیچیده تغییرات اقلیمی دارد. کارشناسان سازمان هواشناسی، مانند احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم، آن را بدترین پاییز در ۵۷ سال اخیر توصیف می‌کنند؛ پدیده‌ای که گرمایش جهانی، با تضعیف سامانه‌های پرفشار سیبری و کاهش چرخندزایی در دریای مدیترانه، نقش کلیدی در آن ایفا کرده است. در سال‌های اخیر، الگوهای جوی آشفته شده‌اند: لانینا، با سردتر کردن آب‌های اقیانوس آرام، بارش را در خاورمیانه کاهش می‌دهد، در حالی که ال‌نینو، که امسال غایب است، می‌توانست رحمت بیاورد.

 شش سال پیاپی پاییزهای خشک، نه تصادفی، بلکه نتیجه افزایش دمای جهانی است که تبخیر را تشدید و رطوبت خاک را می‌مکد. این روند، که در استان‌های مرکزی و شرقی ایران شدیدتر است، با نوسانات طبیعی جو ترکیب شده و به یک بحران ساختاری بدل گشته؛ جایی که بارش‌ها نه تنها کم، بلکه دیرتر و پراکنده‌تر می‌رسند، و دمای یک درجه بالاتر از نرمال، هر قطره احتمالی را پیش از رسیدن به زمین بخار می‌کند.

آینده...

نگاه به آینده، تصویری محتاطانه و نگران‌کننده ترسیم می‌کند. مدل‌های فصلی پژوهشگاه هواشناسی پیش‌بینی می‌کنند پاییز ۱۴۰۴ با تأخیر ۱۰ تا ۱۵ روزه در بارش‌ها، کمتر از نرمال بماند؛ تنها سواحل خزر ممکن است به میانگین نزدیک شود، اما فلات مرکزی همچنان در سکوت. زمستان اندکی بهبود می‌یابد – نیمه غربی نرمال، نیمه شرقی کم‌بارش – اما جبران کسری پاییز بعید است.

سال آبی ۱۴۰۴-۱۴۰۵، به گفته کارشناسان، خشکی استثنایی را تجربه خواهد کرد، با احتمال ۳۰-۴۰ درصدی کم‌بارشی در شرق. این پیش‌بینی‌ها، که بر پایه داده‌های ناسا و مدل‌های کانسیپس استوارند، عدم قطعیت دارند، اما روند کلی هشداردهنده است: بدون بارش‌های جبرانی، خطر "روز صفر آبی" – جایی که تقاضا عرضه را پیشی می‌گیرد – در کلان‌شهرهایی چون تهران، تبریز و مشهد قریب‌الوقوع می‌شود.

روزهای خشکیده

این خشکسالی پاییزی، چون شمشیری دو لبه، بر منابع آبی ایران فرود می‌آید. سدهای تهران، از لتیان با ذخیره ۸ میلیون مترمکعبی (۷۵ درصد کمتر از پارسال) تا امیرکبیر، به پایین‌ترین سطح دو دهه رسیده‌اند؛ تولید برق آبی ۵۴ درصد افت کرده و کشاورزی، که ۹۰ درصد آب را می‌بلعد، با تهدید محصول پاییزه روبروست. تالاب‌ها، بیش از ۶۰ درصدشان خشک یا نیمه‌خشک، اکوسیستم‌ها را تهدید می‌کنند و فرونشست زمین در دشت‌های مرکزی را تا ۲۰ سانتی‌متر سالانه تشدید.

منابع زیرزمینی، با برداشت بی‌رویه، به مرز فقر رسیده‌اند؛ رودخانه‌هایی چون زاینده‌رود، که چشمه کوهرنگِ پرآبِ دیروز را به نهرِ خشکِ امروز بدل کرده، نمادی از این شرایط نامناسب هستند.

به گفته کارشناسان، کشاورزی آبی بیشترین ضربه را می‌خورد، با کاهش ۵۰-۷۵ درصدی در جنوب، و صنایع و شرب شهری به جیره‌بندی نزدیک می‌شوند. این بحران، نه تنها کمیت آب را تهدید می‌کند، بلکه کیفیت را هم؛ افزایش شوری و آلودگی، با تبخیر بیشتر، زندگی را سخت‌تر می‌سازد.

در نهایت، این پاییز خشک فراتر از آمار، روایتی از تاب‌آوری است. ایران، با سابقه خشکسالی‌های تاریخی، اکنون نیازمند همبستگی ملی است: صرفه‌جویی، بازچرخانی آب، و سیاست‌های پایدار چون کنترل ساخت‌وساز و کشاورزی هوشمند. بدون اقدام فوری، این فصلِ بی‌باران، نه تنها منابع را تهی می‌کند، بلکه آینده‌ای تشنه را رقم می‌زند. اما با مدیریت، می‌تواند بذرِ تغییر بکارد؛ بذری که در خاکِ خشک، منتظر اولین قطره است.

روز صفر آبی یعنی چه؟

روز صفر آبی (Day Zero) زمانی است که منابع آب شرب شهری تمام شود و جیره‌بندی شدید اعمال گردد: آب لوله‌کشی تنها چند ساعت در روز یا هفته (مثلاً ۲۵-۵۰ لیتر سرانه روزانه) از نقاط توزیع عمومی تأمین می‌شود؛ حمام، شستشو و کشاورزی متوقف، مدارس و صنایع تعطیل، و صف‌های طولانی برای آب بطری ایجاد می‌گردد.