چرا علی (ع) سکوت کرد؟
به گزارش خبرنگار فرهنگی تابناک، روزهای پس از شهادت پیامبر اکرم (ص) توسط یهود تا زمان قتل خلیفه سوم عثمان بن عفان، یکی از حساس ترین مقاطع تاریخ اسلام است که هنوز گرد و غبار ابهام و برخی سوالات مربوط به آن فرو ننشسته و بسیاری از انسان های کنجکاو و حق جو را به مطالعه و بررسی واقعیت های پنهان خود دعوت می کند. بیشتر تحقیقات و پژوهش های مربوط به جانشین برحق پیامبر یعنی امام علی (ع) یا به حیات وی در دوران پیامبر (ص) اشاره دارند یا زمان خلافت 5 ساله و جنگ هایش. گاهی هم اشارات گذرا و کوتاهی به ماجراهای سقیفه و کنارزدن علی (ع) از حق مسلمش برای جانشینی پیامبر شده است.
علی بن ابی طالب (ع) در شرایط بحرانی پس از پیامبر (ص)، تنها راه چاره برای حفظ دین را در چشم پوشی از حق خود برای تحقق آرمان های دینی اسلامی دید. برخی می گویند امام علی (ع) به خلافت خلفا راضی بود چون به آن ها مشاوره می داده و گاهی در کنارشان ایستاده است. اما نکته این جاست که فعالیت های امام علی (ع) در دوران حکومت خلفا در حد مشاوره بوده و آن هم در حدی که از این همراهی، برای کسب مشروعیت دینی خود بهره برداری نکنند. او می دانست امت اسلامی بین مقبولیت سیاسی به دست گیرندگان خلافت، با مشروعیت دینی تفاوت قائل هستند. تمام تلاش دستگاه خلافت هم این بود که بتواند علی (ع) را با خود همراه کند تا با این ترفند، مقبولیت سیاسی به دست آمده از جریان سقیفه را تکمیل کند. اما علی (ع) با عدم همکاری رسمی با دستگاه خلافت، انگشت روی نداشتن مشروعیت دینی آن ها گذاشت و فقط مقبولیت عرفی سیاسی پذیرفته شده آن ها از سوی مردم را پذیرفت. این کار را هم برای حفظ مصلحت علیایی دین انجام داد.
یکی از منابع مطالعاتی مربوط به ایام شهادت حضرت فاطمه زهرا (س) و خانه نشینی امام علی (ع)، کتاب «تحلیلی بر مواضع سیاسی علی بن ابی طالب (ع) از رحلت پیامبر (ص) تا قتل عثمان بن عفان» به قلم اصغر قائدان است. مولف این کتاب، پژوهشگر و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران است که کتابش از چاپ دومش از سال 1376 توسط انتشارات امیرکبیر چاپ شد و به تازگی و طی روزهای گذشته به چاپ ششم رسیده است. چاپ ششم این کتاب با 369 صفحه، شمارگان 300 نسخه و قیمت 390 هزار تومان عرضه شده است.
کتاب مورد اشاره 5 فصل دارد که پیش از آن ها، بخش «گذری بر منابع» آمده و مخاطب در این بخش با این عناوین روبروست:
منابع اخبار و حدیث، الاخبار الموفقیات تالیف ابوعبدالله زبیربن بکار (172 – 256 ه)، سیره و مغازی، رجال انساب و طبقات، فتوح و خراج، فتن و حروب، منابع تخصصی، نهج البلاغه، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی (586 – 655 ه)، السقیفه و فدک ابوبکر جوهری (333 ق)، الجوهره فی نسب علی بن ابی طالب (ع) ابوبکر تلمسانی (قرن هفتم)، تذکره خواص الامه فی معرفه الائمه ابن جوزی (582 – 654 ه)، ترجمه الامام علی بن ابی طالب (ع) ابن عساکر (499 – 579 ه)، الخائص الائمه خصائص امیرالمومنان (ع)، شریف الرضی (359 – 406 ه)، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال متقی الهندی (855 – 975 ه)، منابع و تواریخ عمومی، تحقیقات جدید مورخان و محققان عرب، تحقیقات جدید مستشرقین و اسلام شناسان غربی.
«پیش درآمد»، «علی (ع) به هنگام بیماری، رحلت پیامبر (ص) و تشکیل سقیفه بنی ساعده»، «حمایت و جانبداری از علی (ع) پس از انجام بیعت ابوبکر در سقیفه»، «علی بن ابی طالب (ع) و بنی هاشم در دوران خلیفه دوم» و «علی بن ابی طالب (ع) در دوران خلافت عثمان بن عفان» هم عناوین فصول پنج گانه این کتاب هستند.
یکی از فرازهای کتاب «تحلیلی بر مواضع سیاسی علی بن ابی طالب (ع) از رحلت پیامبر (ص) تا قتل عثمان بن عفان» مربوط به «نقش فاطمه (س) در حمایت از رهبری علی (ع) است که اصغر قائدان در آن، به نقش موثر حضرت زهرا (س) در دفاع از حق رهبری حضرت علی (ع) اشاره دارد. با توجه به اقدامات گام به گام حضرت زهرا (س) در همراهی با امام علی (ع) و احادیث و سفارش هایی که پیامبر (ص) درباره او داشت، خلیفه و یارانش نمی توانستند مقابل فعالیت های وی، همان حالت خصمانه را که مقابل علی (ع) و بنی هاشم داشتند، اعمال کنند.
نکته مهم این است که با توجه به ننگ شمردن ضرب و شتم زنان در سنت جاهلی و سپس سنت اسلامی که احترامی بیشتر و بیشتر برای زنان قائل شده بود، نباید به طور طبیعی گزند و آسیبی به حضرت زهرا (س) زده می شد. چون چندسال بعد هم که در نتیجه غصب خلافت، جامعه اسلامی به ماجرای عاشورا و اسارت حضرت زینب (س) رسید، عبیدالله بن زیاد حاکم کوفه با وجود آن که توسط حضرت زینب (س) تحقیر شد و ایشان از مادر ناپاک او یعنی مرجانه یاد کرد، از ترس ننگ و عار زدن زنان، نتوانست حضرت زینب (س) را مورد ضرب و شتم قرار دهد.
حضرت زهرا (س) را می توان سخنگوی امام علی (ع) دانست که در لحظات هجوم یاران خلیفه به در خانه اش، ایستاده و گفت: «چه زود هجوم آوردید بر اهل بیت رسول خدا (ص)! به خدا قسم که با عمر حرف نخواهم زد تا خدا را ملاقات کنم!» او پس از ماجرای آتش زدن در خانه و به زور بردن علی (ع) به مسجد، هرجا می توانست با خواندن خطبه از حق امام علی (ع) برای جانشینی پیامبر (ص) دفاع می کرد و نسبت به خارج شدن خلافت از مسیر واقعی اش هشدار می داد. خطبه فدکیه یکی از نمونه های این تلاش های حضرت زهرا (س) است.
فاطمه (س) پس از جانبازی در راه دین خدا و افتادن در بستر بیماری و شهادت، دیداری با جمعی از زنان قریش داشت که به خانه اش آمدند. زنان قریش در این دیدار که در آخرین روزهای زندگی حضرت زهرا (س) انجام شد، از او پرسیدند «چگونه ای؟» که در پاسخ گفت «خود را از دنیای شما بیزار و از جدایی شما شادمان می بینم. با شکایت هایی از شما، خدا و پیامبرش را دیدار می کنم. زیرا حق من نگه داشته نشد و پیمان من رعایت نگردید و وصیت پیامبر (ص) پذیرفته نگشت و حرمتش پاس داشته نشد.»
یکی از معضلات غصب خلافت پس از شهادت پیامبر (ص)، غائله ارتداد و ظهور متنبئین (پیامبران دروغین) بود. هرچند هنگام حیات پیامبر (ص) هم اسود عنسی کذاب ادعای پیامبری و این بدعت را آغاز کرد، اما پس از شهادت ایشان، پیامبران دروغین مختلف در نقاط مختلف شبه جزیره عربستان ادعای نبوت کردند. به این ترتیب برخی از قبایل مرتد شده و برخی دیگر نیز با وجود مرتدنشدن، از دادن زکات به خلیفه خودداری کردند. چون برای انتخاب خلیفه انتخاب شده، اعتبار و مشروعیت قائل نبودند.
ابن هشام اوضاع سیاسی روزهای پس از پیامبر (ص) را این گونه توصیف کرده است: «چون پیامبر (ص) وفات یافت، بلا و مصیبت بر مسلمانان بزرگ شد. یهودیان سربرافراشته و مسیحیان شادی کردند. اهل نفاق از دین برگشتند و اعراب مرتد شدند. اهل مکه می خواستند دوباره به بت پرستی بازگردند و دین پیامبر (ص) را منسوخ کنند. اوضاع چنان ملتهب شد که عتاب بن اسید والی مکه از ترس پنهان شد ولی خداوند بر مسلمانان فضل کرد و ابوبکر را خلیفه آنان ساخت.» در چنین شرایطی بود که علی (ع) ناچار شد برای حفظ و تحکیم اسلام، سکوت کند.
امام علی (ع) در این باره گفته: «وقتی با ابوبکر بیعت شد دست بداشتم، پس هنگامی که این قوم (عرب) راه ارتداد پیش گرفت، ترسیدم به اسلام آسیب وارد شود. پس دیدم این کار (سکوت) عظیم تر است از واگذاری ولایت و حاکمیت چندروزه بر شما.» از طرفی، نبودن اولین مسلمان و مجاهد نبردهای اسلام هم در صحنه سیاسی می توانست برای مردم سوال برانگیز باشد.
به تعبیر صادق آیینه وند، برشدگان خلافت تا آخر کار افسوس خوردند که نتوانستند مشروعیت دینی خود را با مقبولیت سیاسی شان توامان کنند. زیرا اگر علی (ع) مشروعیت دینی آن ها را می پذیرفت و تمکین می کرد، دیگر نه در آن زمان و نه هیچ زمان دیگری در پهنه تاریخ، مشاجره ای سر مساله رهبری پس از پیامبر (ص) شکل نمی گرفت. درهرحال علی (ع) نمی توانست نسبت به سرنوشت دینی که حدود 23 سال به طور مداوم برایش زحمت کشیده و کنار پیامبر (ص) ایستاده بود، بی تفاوت باشد.
