زغال‌سنگ گنجی که خاک می‌خورد/ چرا ایران نیروگاه زغال‌سنگی ندارد؟
صداش می‌لرزه، مثل فانوسی که روغنش تموم شده. شب، زیر ستاره‌ها، بهش می‌گم: «پیرمرد، چرا این گنج رو از خواب بیدار نمی‌کنن؟» می‌خنده، خنده‌ای تلخ که تهش غم داره. می‌گه: «سال‌ها پیش، کلنگی به زمین زدن، ۱۳۷۶ بود، فکر می‌کردم نیروگاه می‌سازن، برق می‌دن به خونه‌ها. ولی کلنگ تو خاک موند، مثل آرزوم.» شب عمیق‌تر می‌شه، باد زغال‌های خاموش رو زیر پام تکون می‌ده. می‌پرسم: «راهی نیست؟» می‌گه: «هست، اگه دولت یارانه بده، اگه خصوصی رو مجبور کنه معدن بکنه، اگه از چین یاد بگیریم. ولی این شبا، تا تصمیم نگیرن، خاموش می‌مونه.» داستانش مثل رمانی بی‌پایان می‌مونه، پر از شخصیتایی که هر کدوم یه بهانه دارن: محیط‌زیست، اقتصاد، مالکیت. من اما به زغال زیر پام نگاه می‌کنم، به اون گنجی که می‌تونه نور بده، اگه نذاریم خاک بخوره...
***
به گزارش تابناک، «چرا ایران با وجود داشتن ۱.۵ میلیارد تن ذخیره قطعی زغال‌سنگ، نیروگاه زغال‌سنگی فعال ندارد؟» سئوال ساده ای است، اما پاسخی پیچیده دارد: ایران دارای ۱.۴ میلیارد تن ذخیره زمین‌شناسی و ۱.۵ میلیارد تن ذخیره قطعی زغال‌سنگ است (بر اساس داده‌های به‌روز‌شده از Worldometer تا سال ۲۰۲۵، این رقم به حدود ۱.۳۲۶ میلیارد تن ثابت شده است). حدود یک‌سوم تولید برق جهان از زغال‌سنگ تأمین می‌شود، اما ایران هنوز از این منبع انرژی غافل مانده است. طبق گزارش Global Energy Monitor در سال ۲۰۲۵، حدود ۳۵٪ از برق جهان هنوز از نیروگاه‌های زغال‌سنگی تأمین می‌شود، به‌ویژه در کشور‌هایی مثل چین و هند.
تاریخچه‌ای از تلاش‌های ناکام: نیروگاه زرند و طبس
اولین تجربه ایران در ساخت نیروگاه زغال‌سنگی به زرند کرمان (۱۳۴۷) بازمی گردد که به دلیل استفاده از مازوت به جای زغال‌سنگ، هیچ‌گاه به هدف اصلی خود نرسید. همچنین، پروژه نیروگاه طبس که کلنگ‌زنی آن به سال ۱۳۷۶ بازمی‌گردد، هنوز پس از نزدیک به سه دهه در مرحله ساخت است. بر اساس آخرین به‌روزرسانی‌ها از وزارت نیرو ایران (۲۰۲۵)، این نیروگاه با ظرفیت ۶۵۰ مگاوات هنوز به بهره‌برداری نرسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۹ تکمیل شود، مشروط به تأمین ۴ میلیون تن زغال‌سنگ سالانه.
تولید و مصرف زغال‌سنگ: ناترازی موجود
یکی از حلقه های مفقوده این انرژی خفته در خاک های ایران،ناترازی بین تولید و مصرف زغال‌سنگ در ایران است. تولید سالانه زغال‌سنگ ایران حدود ۲ میلیون تن است، در حالی که مصرف آن به ۴ میلیون تن می‌رسد. داده‌های جدید از سازمان زمین‌شناسی ایران (۲۰۲۵) نشان می‌دهد که این شکاف با واردات حدود ۱ میلیون تن زغال‌سنگ (به ارزش تقریبی ۸۰۰ میلیون دلار در سال) جبران می‌شود. عمده این زغال‌سنگ در صنایع فولادسازی، به‌ویژه ذوب‌آهن اصفهان، مصرف می‌شود که ۹۰٪ از تولید داخلی را به خود اختصاص داده است.
دلایل اقتصادی: زنجیره تولید و گروکشی سوخت
مطالعات اخیر دانشگاه صنعتی شریف (۲۰۲۵) نشان می‌دهد که زنجیره تولید فولاد در ایران به شدت به زغال‌سنگ کک‌شو وابسته است و انتقال به گاز طبیعی (که در فولاد مبارکه و خوزستان استفاده می‌شود) نیازمند سرمایه‌گذاری کلان و بازطراحی خطوط تولید است. این موضوع، زغال‌سنگ را از دسترس نیروگاه‌ها خارج کرده و آن را به گروکشی سوخت در زنجیره صنعتی تبدیل کرده است.
هرچند برخی معتقدند که توافق پاریس (که ایران در سال ۲۰۱۵ به آن پیوست) مانع توسعه نیروگاه‌های زغال‌سنگی شده، تحقیقات جدید از دانشگاه تهران (۲۰۲۵) نشان می‌دهد که ایران سالانه حدود ۱۵ میلیون تن دی‌اکسید کربن از مصرف زغال‌سنگ در صنایع (مثل ذوب‌آهن) منتشر می‌کند. نسل جدید نیروگاه‌های زغال‌سنگی با فناوری تصفیه گاز (CCS) می‌تواند این آلودگی را تا ۹۰٪ کاهش دهد، اما هزینه بالای نصب این فناوری (حدود ۱.۵ میلیارد دلار برای یک نیروگاه ۶۵۰ مگاواتی) همچنان چالش‌برانگیز است.
مالکیت و سرمایه‌گذاری: بخش خصوصی در برابر دولت
یکی از نکات کلیدی مالکیت زغال‌سنگ توسط بخش خصوصی است. بر اساس گزارش بانک جهانی (۲۰۲۵)، برخلاف نفت و گاز که تحت کنترل دولت است، معادن زغال‌سنگ ایران در اختیار شرکت‌های خصوصی قرار دارد که ترجیح می‌دهند زغال‌سنگ را به صنایع سودآورتر مثل فولاد بفروشند تا به نیروگاه‌ها. این موضوع، کمبود سرمایه‌گذاری در توسعه معادن را تشدید کرده است.
قیمت‌گذاری برق: معمای اقتصادی
طبق آمار وزارت نیرو (۲۰۲۵)، قیمت تمام‌شده تولید برق در ایران حدود ۱۲۰۰ تومان به ازای هر کیلووات‌ساعت است، اما قیمت فروش به مصرف‌کنندگان تنها ۴۰۰ تومان است. این اختلاف ۲۰۰٪، سرمایه‌گذاری در پروژه‌هایی مثل نیروگاه طبس را غیراقتصادی کرده و ریسک بازگشت سرمایه را بالا برده است.
در اروپا با وجود سیاست های سخت گیرانه نسبت به ایجاد گازهای گلخانه ای ، استفاده از زغال سنگ ادامه دارد، در سال ۲۰۲۴، تولید برق از زغال‌سنگ در اتحادیه اروپا به حدود ۱۲٪ از کل تولید برق رسیده است، که نسبت به اوج خود در سال ۲۰۰۷ (حدود ۲۷٪) کاهش چشمگیری نشان می‌دهد. مصرف سالانه زغال‌سنگ سخت (Hard Coal) در اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۴ به حدود ۱۶۰ میلیون تن رسیده، که ۸٪ کمتر از سال ۲۰۲۳ است.
راه‌حل‌های پیشنهادی: گامی به سوی آینده
برای برون‌رفت از این وضعیت، کارشناسان پیشنهاد می‌دهند که دولت با یارانه‌های هدفمند و قرارداد‌های بلندمدت با بخش خصوصی، توسعه معادن زغال‌سنگ را تشویق کند. همچنین، استفاده از فناوری‌های پاک مثل CCS و سرمایه‌گذاری مشترک با کشور‌های پیشرو (مثل چین که در پاکستان ۶۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرده) می‌تواند راهگشا باشد.
داوود اردشیر شیرالی
تابناک را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید
سایت تابناک از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.