اشعث بن قیس؛ جمع نفاق و شجاعت/ خانواده ای که قاتل سه امام بود!

در سریال امام علی(ع) مرحوم انوشیروان ارجمند نقش اشعث بن قیس کندی را ایفا کرده بود

به گزارش تابناک، اشعث بن قیس، که نام اصلی‌اش معدیکرب بن قیس بن معدیکرب بود، به دلیل مو‌های آشفته‌اش ملقب به «اشعث» شد. او از اشراف قبیله کندة یمن بود، قبیله‌ای با نفوذ در شبه‌جزیره عربی پیش و پس از اسلام. در سال دهم هجری (سال وفود) همراه با هیئت قبیله کندة نزد پیامبر اکرم (ص) رفت و اسلام آورد، اما به‌زودی پس از رحلت پیامبر (ص) در جنگ‌های رده از اسلام خارج شد و سپس پس از اسارت به دست مسلمانان، دوباره به اسلام بازگشت. 

اشعث شخصیتی است که شجاعت نظامی و زیرکی سیاسی را در خود جمع کرده بود، اما  منافقی بود که در فتنه‌های بزرگی نقش داشت. نقش او در جنگ صفین، ماجرای حکمیت و ارتباطش با خوارج، او را به چهره‌ای منفور در تاریخ اسلام تبدیل کرده است.

 
اشعث در سال ۵۹۹ میلادی در حضرموت یمن به دنیا آمد و از خانواده‌ای سلطنتی از قبیله کندة بود که بر بخش‌هایی از یمن و جنوب شبه‌جزیره عربی حکومت می‌کردند. جدش معدیکرب و پدرش قیس از رهبران کندة بودند، اما قبیله پس از مرگ امرؤالقیس بن حجر، اشعث را به‌عنوان پادشاه نپذیرفت. پیش از اسلام، اشعث به شجاعتش شهرت داشت، اما در یکی از جنگ‌های جاهلی علیه بنی‌حارث اسیر شد و قبیله‌اش مجبور شد برای آزادی او فدیه هنگفتی بپردازد.

 در سال ۱۰ هجری، اشعث هیئت کندة را برای اعلام اسلام به مدینه هدایت کرد و از پیامبر (ص) هدایایی دریافت نمود. اما این اسلام پایدار نبود، زیرا او پس از رحلت پیامبر (ص) علیه  ابوبکر شورش کرد و با حمایت بخشی از بنی‌معاویه، مقاومت نشان داد. پس از محاصره قلعه‌اش، تسلیم شد و اسیر گردید. ابوبکر پس از توبه او، از او گذشت و‌ام‌فروه، خواهر خود را به عقد او درآورد که این ازدواج جایگاه اجتماعی اشعث را تقویت کرد.

 اشعث در چندین نبرد بزرگ فتوحات اسلامی، از جمله جنگ‌های یرموک (۶۳۶ م) و قادسیه (۶۳۷ م)، شرکت کرد؛  او در کوفه، یکی از شهر‌های کلیدی اسلامی، ساکن شد و به یکی از وجوه شهر تبدیل گردید. اشعث فرمانده‌ای برجسته در ارتش اسلامی بود و از خالد بن ولید عطایای بزرگی دریافت کرد  با وجود مشارکت نظامی‌اش، منابع شیعی تأکید دارند که اشعث نیات خالصی نداشت و از مناصب خود برای تقویت نفوذ شخصی‌اش بهره می‌برد، نه خدمت به منافع عمومی.

 نقش اشعث در جنگ صفین

جنگ صفین (۳۷ هـ / ۶۵۷ م) یکی از نقاط عطف زندگی اشعث است که ماهیت او را آشکار کرد. او فرمانده جناح راست ارتش امام علی (ع) بود، اما در ماجرای حکمیت پس از جنگ، نقش مخربی ایفا کرد. هنگامی که معاویه قرآن‌ها را بر نیزه‌ها بالا برد، اشعث خواستار توقف جنگ و پذیرش حکمیت شد و با خواسته امام علی (ع) برای ادامه نبرد مخالفت کرد. او همچنین اصرار داشت که ابوموسی اشعری به‌جای عبدالله بن عباس، که امام پیشنهاد کرده بود، به‌عنوان داور انتخاب شود. 

پس از جنگ نهروان، زمانی که امام علی (ع) تصمیم به ازسرگیری جنگ با معاویه گرفت، اشعث با ادعای خستگی و بی‌میلی سربازان، با این تصمیم مخالفت کرد. این موضع روحیه ارتش را تضعیف کرد و امام را مجبور به عقب‌نشینی نمود، که تنش میان او و اشعث را افزایش داد. منابع گزارش می‌دهند که اشعث به‌صورت منافقانه عمل می‌کرد و در ظاهر وفاداری نشان می‌داد، اما در خفا علیه امام کار می‌کرد.

 
منابع تاریخی اشعث را منافق توصیف کرده و او را با عبدالله بن ابی‌سلول، رئیس منافقان در زمان پیامبر (ص)، مقایسه می‌کنند. روایت شده که امام علی (ع) تعابیر تندی مانند «عرف النار» (شعله آتش) و «منافق کافرزاده» را علیه او به کار برد . امام علی(ع) همچنین در چندین مورد او را به‌صورت علنی لعن کرد، از نمونه‌های خیانتش، این بود که او از بالای بام خانه‌اش در کوفه، القاب توهین‌آمیزی مانند «دروغگو و ساحر» به امام علی (ع) نسبت می‌داد و علناً او را به مرگ تهدید کرد 
 
بسیاری از منابع شیعی و تاریخی به دخالت اشعث در شهادت امام علی (ع) در سال ۴۰ هجری اشاره دارند. طبق این روایات، اشعث با خوارج همکاری کرد و از عبدالرحمن بن ملجم مرادی، که امام را در مسجد کوفه با شمشیر زهرآلود زخمی کرد، حمایت نمود. برخی روایات گزارش می‌دهند که اشعث خوارج را علیه امام تحریک کرد، به‌ویژه پس از عزل او از ولایت آذربایجان و درخواست امام برای تحویل اموال دولتی. این اتهامات با منابعی مانند ابن‌سعد، بلاذری و کلینی تأیید می‌شود که نقش اشعث را به‌عنوان محرک یا شریک در توطئه ترور برجسته می‌کنند.
 
تأثیر منفی اشعث به فرزندانش نیز گسترش یافت که در حوادث فاجعه‌بار علیه اهل بیت نقش داشتند:

جعده بنت اشعث: همسر امام حسن (ع) بود و گفته می‌شود اشعث این ازدواج را به پیشنهاد معاویه ترتیب داد. جعده به تحریک معاویه به امام حسن (ع) سم خوراند که به شهادت او منجر شد.

محمد بن اشعث: در دستگیری حجر بن عدی نقش داشت و از فرماندهان ارتش ابن‌زیاد در کوفه بود. کلینی از امام صادق (ع) نقل کرده که او در خون امام حسین (ع) شریک بود.

قیس بن اشعث: به امام حسین (ع) نامه نوشت و او را به کوفه دعوت کرد، اما سپس به ارتش عمر بن سعد در کربلا پیوست و به سرقت قطیفه (لباس) امام حسین (ع) پس از شهادتش شهرت یافت و به «قیس قطیفه» ملقب شد.

عبدالرحمن بن اشعث: بعد‌ها علیه امویان قیام کرد، اما در ابتدا متحد آنها بود. منابع او را مغرور و خودستا توصیف کرده‌اند.
 
 مسجد اشعث: نماد لعن
مسجد اشعث در کوفه یکی از مساجد ملعون در فرهنگ شیعی است، زیرا پایگاه فعالیت‌های سیاسی و منافقانه او بود. روایاتی از کلینی، ثقفی و طوسی گزارش می‌دهند که این مسجد محل توطئه علیه امام علی (ع) بود. در روایتی از امام باقر (ع)، اشعث و نسل او به‌عنوان ملعونان پیامبر (ص) معرفی شدند و امام به همین دلیل پیشنهاد ازدواج با یکی از نوادگان اشعث را رد کرد.

 اشعث بن قیس در سال ۴۰ هجری، چهل روز پس از شهادت امام علی (ع)، در کوفه درگذشت. او در زمان مرگ ۶۳ سال داشت. طبق برخی روایات، امام حسن (ع) بر جنازه او نماز خواند و در خانه‌اش به خاک سپرده شد. امام علی (ع) مرگ او را «موت جاهلی» پیش بینی کرده بود.

 اشعث بن قیس در فرهنگ شیعی نماد نفاق و تزلزل است. نقش او در حکمیت، حمایت از خوارج و دخالت فرزندانش در جنایات علیه اهل بیت، نام او را با خیانت پیوند داده است.