افزایش حضور اعراب خلیج فارس در قفقاز جنوبی؛ حذف ایران از معادله کریدوری منطقه

جمهوری آذربایجان در حال تثبیت موقعیت خود به عنوان یکی از گره‌های اصلی در دالان حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است؛ مسیری که می‌تواند دسترسی کشور‌های GCC به بازار‌های روسیه و آسیای مرکزی را تسهیل کند.

به گزارش سرویس بین الملل تابناک، «امواج مدیا» در تحلیلی به بررسی افزایش حضور کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس در قفقاز جنوبی پرداخته که در ادامه آمده است.

با تبدیل شدن به بازیگران جهانی از طریق استراتژی پویای سرمایه‌گذاری، کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس (GCC) روابط نزدیکی نیز با قفقاز جنوبی برقرار کرده‌اند. به‌ویژه، روابط با جمهوری آذربایجان و گرجستان—دو کشوری که نقش فزاینده‌ای در اتصال سریع‌التحول اوراسیا ایفا می‌کنند—به سطح بالاتری ارتقاء یافته است.

برای جمهوری آذربایجان، مشارکت در حوزه انرژی محور اصلی گسترش روابط با کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس محسوب می‌شود؛ چنان‌که سرمایه‌گذاری‌های گسترده کشور‌های عربی خلیج فارس این موضوع را تأیید می‌کنند.

به عنوان نمونه، شرکت ADNOC امارات ۳۰ درصد از سهام میدان گازی «آبشرون» در جمهوری آذربایجان را خریداری کرده است. همچنین سرمایه‌گذاری در انرژی‌های سبز نیز شتاب گرفته است؛ شرکت ACWA Power عربستان سعودی در حال توسعه یک مزرعه بادی به ارزش ۳۰۰ میلیون دلار در جمهوری آذربایجان است و پروژه‌هایی با پشتیبانی ابوظبی مانند نیروگاه خورشیدی «قره داغ» به باکو در جهت‌گیری به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر کمک می‌کنند.

افزون بر این، سرمایه‌گذاری مشترک یک میلیارد دلاری بین شرکت ADQ ابوظبی و «شرکت سرمایه‌گذاری جمهوری آذربایجان» در حوزه‌هایی مانند کشاورزی و انرژی که اولویت مشترک دارند، حضور فزاینده GCC در این منطقه را بیشتر نمایان می‌سازد.

گرجستان نیز روابط خود با کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس را گسترش داده است. در ژانویه، نخست‌وزیر ایراکلی کوباخیدزه به طور رسمی به امارات متحده عربی سفر کرد و مورد استقبال رئیس‌جمهور شیخ محمد بن زاید آل نهیان و سایر مقامات ارشد قرار گرفت.

مذاکرات بر تقویت همکاری‌های اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری اماراتی و گسترش تجارت متمرکز بود. یکی از محور‌های اصلی گفت‌و‌گو، افتتاح قریب‌الوقوع بندر خشک تفلیس بود—پروژه‌ای زیرساختی که توسط گروه بنادر ابوظبی هدایت می‌شود.

این نخستین باری نیست که امارات در زیرساخت‌های گرجستان سرمایه‌گذاری می‌کند؛ در سال ۲۰۰۸، «سازمان سرمایه‌گذاری رأس‌الخیمه» بندر دریای سیاه «پوتی» را خریداری کرد.

فراتر از زیرساخت‌های حمل‌ونقل، شرکت‌های اماراتی در حال ورود به بخش‌های انرژی و املاک گرجستان هستند. شرکت مصدر، فعال در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر و مستقر در امارات، در حال ساخت بزرگ‌ترین نیروگاه خورشیدی گرجستان در شهر گاردابانی است.

همچنین، در جریان سفر نخست‌وزیر کوباخیدزه در ژانویه اعلام شد که شرکت EMAAR Properties—یکی از بزرگ‌ترین توسعه‌دهندگان املاک در امارات—قصد دارد ۶ میلیارد دلار در گرجستان سرمایه‌گذاری کند؛ رقمی که می‌تواند بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری خارجی منفرد در تاریخ این کشور باشد.

تجارت دوجانبه نیز رشد سریعی را تجربه کرده است. امارات متحده عربی بزرگ‌ترین شریک تجاری عرب گرجستان است و ۶۳٪ از تجارت این کشور با جهان عرب را به خود اختصاص داده است.

توافقنامه مشارکت اقتصادی جامع (CEPA) که در اکتبر ۲۰۲۳ به امضا رسید، تعرفه‌ها بر ۹۷.۵٪ از صادرات گرجستان به امارات را حذف کرد. پیش‌بینی می‌شود این توافق تا سال ۲۰۳۱، حدود ۴ میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی امارات بیفزاید و روابط اقتصادی را بیش از پیش تقویت کند.

زمینه ژئوپلیتیکی

برای هر دو کشور جمهوری آذربایجان و گرجستان، تقویت روابط با شورای همکاری خلیج فارس بخشی از راهبرد تنوع‌بخشی به سیاست خارجی آنهاست. باکو و تفلیس با چالش‌هایی از سوی همسایگان بزرگ‌تر خود مواجه هستند و به دنبال یافتن شرکای جدیدی هستند که بتوانند در برابر نفوذ روسیه و ایران نوعی توازن ایجاد کنند.

یکی از راه‌های دستیابی به این هدف، ایجاد روابط نزدیک‌تر با قدرت‌هایی است که دارای نفوذ جهانی هستند. چین یکی از این بازیگران در قفقاز جنوبی بوده و شورای همکاری خلیج فارس، بازیگر دیگری است.

کشور‌های عربی حوزه خلیج فارس به طور کلی روابط مثبتی با مسکو و حتی تهران دارند، به‌ویژه پس از توافق آشتی ایران و عربستان در سال ۲۰۲۳. از این رو، آذربایجان و گرجستان امیدوارند که روابطشان با کشور‌های GCC بتواند به عنوان نوعی توازن در برابر دیگر قدرت‌های منطقه‌ای عمل کند.

برای کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس—به‌ویژه عربستان سعودی و امارات متحده عربی—گسترش تعاملات اقتصادی و سیاسی با جمهوری آذربایجان و گرجستان در راستای راهبرد کلان آنها برای تنوع‌بخشی به سرمایه‌گذاری‌ها و نشان دادن تعهد بلندمدت به شکل‌دهی آینده اتصال میان اروپا، آسیا و خاورمیانه است. به عنوان نمونه، با تغییر مسیر‌های تجارت جهانی به‌واسطه جنگ روسیه و اوکراین، اهمیت مسیر‌های ترانزیتی جایگزین افزایش یافته است.

مسیر شمالی که پیش‌تر از طریق روسیه غالب بود، اکنون کارایی خود را تا حدی از دست داده و همین امر موجب شده چین و اتحادیه اروپا نگاه بیشتری به قفقاز جنوبی داشته باشند.

افزون بر این، جمهوری آذربایجان در حال تثبیت موقعیت خود به عنوان یکی از گره‌های اصلی در دالان حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) است؛ مسیری که می‌تواند دسترسی کشور‌های GCC به بازار‌های روسیه و آسیای مرکزی را تسهیل کند.

روابط فزاینده و فعال کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس با قفقاز جنوبی—به‌ویژه با جمهوری آذربایجان—را باید در چارچوبی گسترده‌تر نیز نگریست؛ چارچوبی که در آن کشور‌های ثروتمند عربی روابط نزدیکی با ترکیه دارند. 

با توجه به اتحاد راهبردی آنکارا با باکو و روابط رو به گسترش آن با تفلیس، حضور کشور‌های عربی خلیج فارس در منطقه قفقاز جنوبی نیز شتاب بیشتری گرفته است. افزون بر این، روابط کشور‌های GCC با ترکیه نیز در حال گسترش است، چه در مورد سوریه و چه در سایر نقاط آسیای غربی.

در حالی که تمرکز زیادی بر سرمایه‌گذاری‌های مالی آنها شده است، تأثیر فزاینده کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس در قفقاز جنوبی در حوزه اتصال و ترانزیت نیز شایان توجه است. بنابراین، گسترش این روابط را باید از منظری وسیع‌تر و راهبردی‌تر مورد بررسی قرار داد.

دالان حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC)

نکته قابل توجه دیگر آن است که کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس در سال‌های اخیر تمایل فزاینده‌ای به تقویت روابط با آسیای مرکزی نشان داده‌اند. در سال ۲۰۲۳، این بلوک عربی نخستین نشست خود را با کشور‌های آسیای مرکزی برگزار کرد و قرار است ازبکستان میزبان دور بعدی این نشست در سال جاری باشد.

یکی از مسائل کلیدی در این زمینه، فقدان مسیر‌های ارتباطی مناسب است. مسیر عبوری از ایران برای کشور‌های عضو شورای همکاری خلیج فارس پرریسک تلقی می‌شود، چرا که آنها نگران تحریم‌های ثانویه ایالات متحده هستند؛ از سوی دیگر، افغانستان از لحاظ سیاسی بی‌ثبات و از نظر زیرساختی توسعه‌نیافته است.

در نتیجه این شرایط، کشور‌های GCC به مسیر «دالان میانی» (Middle Corridor) به عنوان یکی از گزینه‌های اصلی برای دسترسی به آسیای مرکزی می‌نگرند. با توجه به اینکه این مسیر از ترکیه به گرجستان و جمهوری آذربایجان می‌گذرد و سپس به آسیای مرکزی می‌رسد، مثلث ترکیه–آذربایجان–شورای همکاری خلیج فارس ممکن است اهمیت ژئوپلیتیکی بیشتری پیدا کند.

در ادامه، این مسیر باید به طرح «جاده توسعه» (Development Road) متصل شود؛ ابتکاری که هدف آن پیوند دادن ترکیه به عراق و سپس به خلیج فارس است.

چشم‌انداز آینده

گسترش روابط میان کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس و قفقاز جنوبی ممکن است نشانه‌ای از یک تحول ژئوپلیتیکی بزرگ‌تر در منطقه وسیع‌تر باشد. قفقاز جنوبی به‌تدریج در حال بازسازی پیوند‌های تاریخی عمیق خود با آسیای غربی است.

در گذشته، چه در دوران ساسانیان، صفویان یا عثمانی‌ها، امپراتوری‌های قدرتمند نفوذ گسترده‌ای بر این منطقه داشتند. جغرافیا نیز این هم‌پیوندی را تسهیل می‌کرد، چرا که قفقاز جنوبی به‌طور طبیعی امتداد شمالی آسیای غربی به‌شمار می‌رفت.

ظهور امپراتوری روسیه و تسلط انحصاری آن بر قفقاز در قرن‌های ۱۹ و ۲۰، این پیوند‌ها را قطع کرد. اما این وضعیت در سال‌های اخیر در حال تغییر است؛ عواملی، چون درگیری روسیه در جنگ اوکراین و افزایش نفوذ بازیگرانی همچون ترکیه، ایران و چین در قفقاز جنوبی این روند را شتاب بخشیده‌اند.

 در این چارچوب، نفوذ فزاینده کشور‌های GCC نیز جایگاهی کلیدی می‌یابد و نشان می‌دهد که تحولات موجود، بخشی از یک روند بلندمدت هستند—نه صرفاً یک تغییر موقتی.