دو تمدن یک میراث: هنر سفال مینایی در چین و ایران/دعوت چینی‌ها به اصفهان

به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، چین و ایران تمدن های باستانی با سابقه طولانی هستند، دو تمدن در طی هزاران سال در حال تماس، تبادل و ادغام بوده اند . همچنین به عنوان نمایندگان برجسته تمدن‌های باستانی در شرق و غرب آسیا، در اجرای طرح‌های تمدنی جهانی و ترویج تبادلات و یادگیری متقابل بین تمدن‌ها پیشقدم هستند. طرح "ابتکار تمدن جهانی" که در ۱۵ مارس ۲۰۲۳ توسط شی جین پینگ رئیس جمهوری خلق چین مطرح شد تبادلات بین این دو کشور را بیش از پیش افزایش داد. این طرح به دنبال احترام به گوناگونی تمدن ها ،حمایت از ارزش های مشترک بشریت، ارج نهادن به میراث و نوآوری تمدن ها، بهره برداری کامل از ارزش دوران تاریخ و فرهنگ کشورهای مختلف و تقویت تعاملات و همکاری مردم با مردم در سطح بین الملل است. چین مبادلات انسانی و فرهنگی متنوعی را با سایر کشورها انجام داده است که باعث ارتقای شناخت و درک متقابل بین مردم کشورهای مختلف شده است. همچنین در راستای مبادلات فرهنگی و گردشگری در چهارچوب «کمربند و جاده»، تئاتر بین‌المللی، موزه، جشنواره هنر، کتابخانه، اتحاد موزه هنرهای زیبای جاده ابریشم تأسیس شده‌اند.

بازدید از نمایشگاه " ابرهای بی پایان جاده ابریشم" در موزه ملک و تماشای ظروف چینی نفیس از چین -به خصوص گلدان چینی میناکاری با نام :چهارگوشه جهان با یک دل، اهدایی کتابخانه ملی چین -بهانه ای است تا از این فرصت استفاده کرده و مخاطب را با هنر میناکاری کشور چین به ویژه سفال مینایی کشورچین آشنا کنیم.

دست ساخته های میناکاری را باتوجه به ظرفی که برای پایه کار استفاده می شود می توان به چندین نوع تقسیم کرد که مینا کاری مفتولی(خانه بندی) ، مینا کاری روی قلم زنی و استفاده از رنگ مینایی برای نقاشی بر بدنه  از آن جمله هستند همچنین ترکیبی از دو یا چند تکنیک فوق برای تزئین یک شی وجود دارد که به آن میناکاری مرکب می گویند. با توجه به نوع ظرف پایه نیز می توان آن را به میناکاری بر روی طلا،مس، چینی،شیشه و مینا کاری برروی شن بنفش تقسیم کرد. مینا کاری روی مس پرطرفدارترین نوع لعاب کاری است. چرا که لعاب به راحتی بر روی آن می نشیند و قیمت مس از سایر مواد قابل قبول تر است.

رنگ مینایی استفاده شده بر بدنه با توجه به روش تولید و  ظاهر آن به سه نوع شفاف، نیمه شفاف و مات تقسیم می شوند. رنگ مینایی شفاف ازپودر ترانس مخلوط شده با لعاب ساخته شده است که مانند شیشه شفاف است. در رنگ مینایی نیمه شفاف از رنگ دهنده ها استفاده می شود که دارای رنگ هایی روشن، غنی و متنوع اند مانند رنگ مینابی آبی مسی. اما  رنگ مینایی مات (اپک) شاخص ترین نوع است که با  رنگ های مجلل و روشن جلوه تزئینی بالایی دارند.

مینا کاری مفتولی(掐丝珐琅) (۱) در سلسله مینگ (۲) و در دوره امپراطوری جینگ تای (۳) پرطرفدار بود و به این خاطر به آن "جینگ تای لان " (۴) می گفتند که جلایی نیلی رنگ داشت.  فرایند ساختن لعاب مفتولی "جینگ تای لان"شامل ساختن پایه ی کار، لعاب مفتولی،جوش دادن مواد آبی مخصوص پرکردن، سوزاندن آبی،برق انداختن و تذهیب است. صنعتگران ممکن است در طول فرایند پر کردن آبی از بیلچه آهنی (که به آن "تفنگ نیلی" نیز می گویند) یا یک لوله شیشه ای برای پر کردن قسمت های مختلف نقوش با رنگ های مختلف استفاده کنند.رنگ زمینه را اول و رنگ گل ها را در مراحل بعدی اضافه می کنند. در نهایت هم رنگ آبی و رنگ سفید را اضافه می کنند. فرایند پرکردن با رنگ آبی و سوزاندن رنگ آبی ممکن است چندین بار تکرار شود.فرایند پر کردن آبی ممکن است در ادامه با سوزاندن رنگ آبی همراه شود. این فرایند ها ممکن است برای ساخت هر شئ لعابی تا بیش از سه بار تکرار شود.

میناکاری روی قلم زنی( 錾胎珐琅) (۵) زمان سلسله یوان (۶) وارد چین شد و در دوران سلسله های مینگ و  چینگ (۷) ادامه داشت. مراحل ساخت آن شامل کنده کاری و چکش کاری برروی بدنه مسی برای ایجاد طرح ، پر کردن قسمت های فرو رفته با رنگ مینایی، پختن، صیقل دادن و تذهیب است. در زمان سلسله یوان به آن فو لانگ چیان (۸) نیز می گفتند.

استفاده از رنگ مینایی برای نقاشی بر روی فلزات画珐琅) (از فرانسه در قرن ۱۹ میلادی از طریق تاجران و فرستادگان اروپایی  به استان گوانگ دونگ (۹) در چین وارد شد. از این رو این هنر به نام های شاو چینگ (۱۰)، گوانگ فالانگ (۱۱) و یانگ فالانگ (۱۲) نیز شناخته می شود. این تکنیک بر روی بدنه هایی از جنس طلا و نقره نیز قابل انجام است. پکن در ساخت آثار میناکاری مفتولی(جینگ تای لان) و گوانگ دونگ در ساخت آثار رنگ مینایی نقاشی شده تبحر دارند. که در داخل چین و خارج بسیار معروف هستند. استفاده از رنگ مینایی برای نقاشی بر روی بدنه شیشه ای و بدنه چینی نیز برگرفته از این تکنیک هستند.

در ادامه هنر سفال مینایی در کشور چین (استفاده از رنگ مینایی برای نقاشی بر روی بدنه چینی) را دقیق تر بررسی می کنیم:

استفاده از رنگ مینایی برای نقاشی بر روی بدنه چینی (珐琅彩) (۱۳) یکی از تکنیک های رو لعابی برای تزئین بدنه ظروف چینی  است که از تکنیک(画珐琅)-رنگ مینایی نقاشی شده بر روی بدنه مسی_گرفته شده است. این تکنیک به طور رسمی با عنوان (瓷胎画珐琅) (۱۴)شناخته می شود که با تکنیک استفاده از رنگ مینایی برای نقاشی بر بدنه مسی بصورت هوشمندانه و خلاقانه ای روی ظروف چینی و سفالی پیوند داده می شود. در نسل های بعد آن را(古月轩) (۱۵) و در خارج از کشور آن را رنگ رز ژاپنی ( 蔷薇彩) (۱۶) می نامند. این روش در قرن ۱۷ در فرانسه آغاز شد. در دوران سلسله چینگ، دوران امپراطوری کانگ شی (۱۷)، این هنر توسط فرستادگان اروپایی وارد چین شد. به دستور او در دپارتمان خانواده شاهنشاهی (内务府) (۱۸) کارگاهی برای ساخت آثار میناکاری همانند آثار فرانسوی ساخته شد. در دوران سلسله چینگ به دستور امپراطور یونگ جنگ استفاده از رنگ مینایی برای نقاشی بر روی بدنه مسی به بدنه چینی پیوند داده و پخته شد. در این دوره پیشرفت های چشمگیر و قابل ملاحظه ای در استفاده از رنگ ها ، کشیدن نقوش و میزان ظرافت  این نوع آثار هنری به وجود آمد . بیشترین تولید در دوران امپراطوری یونگ جنگ (۱۹) و چیان لونگ (۲۰) اتفاق افتاد و بعد از امپراطوری چیانگ لونگ این نوع ظروف چینی به ندرت تولید شد.

در دوران امپراطوری چیانگ لونگ این نوع ظروف چینی در تالار دوان نینگ (۲۱) گردآوری می شد که با توجه به آرشیو کاخ سلسله چینگ  بیش از ۴۰۰ اثر آن‌جا وجود داشته است. به دلیل اینکه ساخت این آثار مراحل پیچیده و حساسی دارد این نوع ظروف چینی اختصاصا برای خانواده سلطنتی ساخته شده و به صورت سختگیرانه ای بر آنها نظارت می شد. برای ساخت این آثار هنری  از نیروی کار، منابع و مواد اولیه بسیار زیادی استفاده میشد و نقاشان و خطاطان و صنعتگران ماهر و زبردستی را برای خلق بهترین  آثار هنری فاخر  به کار می گرفتند. بدنه سفید چینی مورد نیاز برای ساخت این آثار از کارگاه کوره امپراطوری جینگ ده جن (۲۲) به قصر آورده می شد سپس به دستور امپراطور در کارگاه میناکاری شاهنشاهی توسط نقاشان امپراطوری با دقت فراوانی بر روی بدنه ها نقاشی می شد. این بدنه های چینی مانند بوم سفید نقاشی، منتظر هنرمندان ماهر و زبردست بودند تا الهامات خود را بر روی ظروف به نمایش درآورند.آنها با نهایت دقت و ظرافت گل ها و گیاهان زیبا ، پرندگان سرزنده و موجودات افسانه ای و ... را به تصویر می کشیدند. همچنین خطاطان امپراطوری نیز بر روی آنها خوش نویسی کرده و شعر می نوشتند سپس این آثار در کوره ذغالی پخته می شدند.

این آثار در دوران امپراطوری یونگ جنگ و چیان لونگ یک گنجینه هنری آمیخته با شعر،خوش نویسی ،نقاشی و چاپ است . این ظروف، ظروفی اصیل ،ظریف، صیقلی و جلا داده شده ،همراه با رنگ های روشن و دارای روح اند. همچنین نسل به نسل برای کلکسیونر ها بسیار با ارزش بوده است و جزو آثار مورد علاقه آنها به حساب می آید به طوري كه با ظروف چینی گل آبی(青花) (۲۳) -ظروفي با بدنه سفید و نقوش آبی- و ظروف سونگرو- (۲۴) ظروف چيني سبز رنگ و آبی رنگ- برابري مي كند و آن را لوكس ترين اثر هنري دنيا مي نامند. این ظروف، با بدنه ای سفيد و براق، لعاب هايي به رنگ سنگ يشم و نقاشي هایی  بسيار بديع و نفيس داراي جلوه اي باوقار و سرزنده ، با حال و هوا و رنگمايه مجلل و زرق و برق دار هستند. از رنگ هاي قوي و غنی دوره امپراطوری كانگ شي و رنگ هاي روشن ،ساده و شيك دوره يونگ جنگ گرفته تا رنگ های با شكوه، پیچیده و مجلل دوران چیان لونگ همگی بر روی ظروف چینی با ظرافت تمام به نمایش گذاشته شده اند. این ظروف  اکثرا به شکل بشقاب، کاسه، فنجان،گلدان و قوری هستند که بین آنها کاسه و بشقاب فروان ترین اند و معمولا در اندازه های بزرگ  بسیار کمیاب اند. کیفیت ساخت بدنه آنها خاص و با ظرافت است.دیواره ها بسیار نازک ، هم تراز، متناسب و محکم اند. از آنجا که لعاب اعمال شده بر روی این بدنه ها بسیار نازک، بدون ناهمواری و کاملا یکدست و بی نقص است می توان عبارت "کمال زیبایی و بی نقصی"(白璧无瑕) (۲۵) را برای تحسین این آثار به کار برد.

ساخت این آثار بسیار پرزحمت بوده و بعد از دوران امپراطوری چیان لونگ ناپدید شدند. این ظروف ذوق و سلیقه، زیبایی شناسی،فرهنگ و مهارت های عالی  در ساخت ظروف چینی در آن دوره را به نمایش می گذارد و همیشه مرکز توجه بازار بوده است. گران ترین قطعه ای که درحال حاضر در بازار داخلی به فروش رفته است. "嫣绯金炼" از دوران سلسله چینگ است که در سال ۲۰۱۸ به قیمت ۲.۳۹ میلیون دلار هنگ کنگ در حراجی فروخته شد.

در ایران نیز ساخت ظروف سفال مینایی به چشم می خورد. این نوع ظروف در سال های ۵۷۵ تا ۶۱۶ هجری قمری در میانه تمدن اسلامی در اواخر دوره سلجوقی و دوره خوارزمشاهی در ایران تولید می شدند. نمونه های این گونه سفال ها در یافته های ری، کاشان، ساوه و در تعداد محدودی در شهر های نیشابور و تبریز یافت شده است .از مهمترین مراکز ساخته سفالینه های مینایی،کاشان و ری است،کهدارای نقش و سبک منحصر به فردی هستند. درمورد سفال سازی دوره میانی اسلامی  باید گفت که عصر طلایی چینی سازی در این دوره بوده است در دوره سلجوقیان –که امپراطوری سلجوقی از مرز چین تا مدیترانه بود – بار دیگر ظروف چینی در ایران معمول شد و دوباره مورد توجه سفال سازان ایرانی قرار گرفت.

در قرن هفتم هجری اصلاحاتی در لعاب مینایی پدید آمد و به نام لعاب قلم مویی شناخته شد. در این شیوه با قلم مو  رنگ لعاب را که مقدار اکسید آن زیاد بود روی تنه ظرفی که قبلا در کوره رفته بود می زدند و خطوط منقش آن را می آراستند. این رنگ ها در پخت دوم مشخص تر می شد و سپس ظرف را در لعاب یکدست فیروزه ای و یا عاجی فرو برده  و برای بار سوم به کوره می رفت. گروبه و یوپ معتقد هستند که پیدایش اینگونه سفالینه از ابتکارات ایرانیان بوده و تنها استفاده از بدنه خمیر چینی نشات گرفته از چین است. طی حملات مغول ها به ایران بسیاری از شهر هایی که مراکز مهم سفال سازی ایران محسوب می شدند ویران شده و تولید سفال و سرامیک دچار وقفه شد. اما با روی کار آمدن ایلخانان  کم کم  ساخت ظروف سفال و سرامیک بار دیگر آغاز شد. در آثار سفال و سرامیک و کاشی دوره ایلخانی نفوذ طرح ها و نقوش چینی  را به وضوح می توان مشاهده کرد  و این امر به خصوص در طرح هایی که مشتمل بر نقوش اژدها، نیلوفر آبی و ابر های پیچنده می شود، کاملا مشهود است. در دوره تیموری نیز طرح ها و نقوش سفالینه ها ، سرامیک ها و حتی کاشی های ایرانی همچنان متاثر از نقوش و تزئینات چینی است.

 در دوره صفویه عده ای از سفال سازان چینی برای آموزش و گسترش این هنر و صنعت به اصفهان دعوت شدند و به ساخت ظروفی با عنوان "بدل چینی " مبادرت ورزیدند که اگرچه ظرافت و استحکام چینی را نداشت اما تا حد زیادی شبیه به ظروف چینی بود. در دوره صفویه انواع و اقسام ظروف و محصولات سفال و سرامیک مانند ظروف مینایی، سلادن، زرین فام، آبی و سفید ، کوباچه و ..... تولید و عرضه شد. این ظروف از نظر فرم ساخت و تزئیین به شکلی تهیه می شد که نقوش منحنی در میانه ظرف القای حجم کند علاوه بر فرم های گفته شده ،مشبک سازی یکی از تزئینات خاص در سفالینه های مینایی است. در مورد کابرد آنها نیر به نظر می رسد جنبه ای تجملاتی داشته و نمی توان کابرد روزمره ای را برای آنها در نظر گرفت.

فرآیند تولید  ظروف نقاشی شده با رنگ مینایی بسیار پیچیده است و نیازمند مهارت های  عالی می باشد. فرآیند ساخت این ظروف در چین و ایران تقریبا یکسان بوده و به طور کلی شامل مراحل زیر است:

1. انتخاب مواد: سنگ بلور چینی(کوارتز) و پتاس و خاک رس سفید با هم مخلوط و خمیره ای سخت و سفید و لطیف را به وجود آوردند که اساس ساخت این ظروف است. 

2. قالب گیری و شکل دادن به گل 

3. پرداخت: در این مرحله با تراش دادن بدنه پخته نشده سطح کار صاف و یکدست می شود. 

4. طراحی: با استفاده از رنگ مینایی روی بدنه پخته نشده نقوش و طرح های مختلف نقاشی می شوند. این مرحله  نیازمند فردی با مهارت های نقاشی بسیار عالی است.

5. اعمال لعاب: بدنه نقاشی شده خام را در لعاب غوطه ور کرده تا یک لایه لعاب کاملا تمام سطح کار را بپوشاند.

6. پخت: بدنه لعاب خورده در کوره با دمای حرارت بسیار بالا پخته می شود تا لعاب ذوب شده و با بدنه یکی شود.

7. پرداخت دوباره: بعد از پخت ممکن است نقص هایی بر روی بدنه ایجاد شود که نیازمند بازسازی هستند. 

8. پخت دوباره: بدنه پرداخت شده دوباره داخل کوره با دمای حرارت بالا پخته می شود تا رنگ ها بیشتر ثابت شده و کاملا به بدنه چینی بچسبند. 

ظروف سفال مینایی ایرانی سه بار در کوره حرارت می بینند. در نوبت اول ظرف پخته شده لعاب داده می شود و دو بار برای لعاب زمینه و برای تثبیت نقوش ورنگ ها به کوره می رود. درجه حرارتی که برای پختن نقوش ترسیم شده به کار رفته به نسبت نوع رنگ از 400 تا 800 درجه سانتیگراد و به مدت چهار تا هشت ساعت است. که به طور مداوم در تغییر و کاهش است.

پاورقی‌ها:

1. qiā sī fà láng
2.明míng
3. jǐng tài 景泰
4. 景泰蓝jǐng tài lán
5. zàn tāi fà láng
6.元yuán
7. 清qīng
8. 拂郎嵌fú láng qiàn
9. 广东guǎngdōng
10. 烧青shāoqīng
11. 广珐琅guǎng fà láng
12. 洋珐琅yáng fà láng
13. 珐琅彩fà láng cǎi
14. cí tāi huà fà láng
15. gǔ yuè xuān
16. qiáng wēi cǎi
17. 康熙kāng xī
18. nèi wù fǔ
19. 雍正yōng zhèng
20.乾隆qián lóng
21.端凝殿duān níng diàn
22. 景德镇jǐng dé zhèn
23. qīng huā
24. 宋汝瓷sòng rǔ cí
25. bái bì wú xiá
26. yān fēi jīn liàn

زهرا شکرائیان نوش آبادی دانشجوی زبان و ادبیات چینی دانشگاه تهران