باید عذربخواهیم که «فضایِ مجازیِ وِل» توسعه داده شده است!

در سخنرانی نوروزی 1400 تنها در قالب یک پاراگراف دو سه جمله ای حاشیه‌ مطالبشان، امام عزیزمان، گلایه‌ای غلیظ و شدید را در خصوص وضعیت فضای مجازی کشور مطرح فرمودند که بسیار کارشناسانه، دقیق، منطبق بر واقع، و در عین حال با بیانی ساده، شیوا، و مجمل بود. این گلایه چیزی نبود جز بیان قطعی و صریح "یَلِگی فضای مجازی کشور" . در این نوشتار به وِل بودن فضای توسعه یافته فضای مجازی و زوایای مهم آن می‌پردازیم.

۱- دولت الکترونیکی چه نسبتی با فضای مجازی دارد؟ چه میزان توسعه یافته است؟

در مدل مفهومی چند لایه فضای مجازی کشور که در سند معماری کلان "شبکه ملی اطلاعات" مصوب سال 1399 شورای‌عالی فضای مجازی آمده است، دولت الکترونیکی (توجه شود که تعبیر "دولت الکترونیکی "درست است نه "دولت الکترونیک") یکی از خدمات مهم در لایه خدمات در چهارمین لایه از مدل مفهومی فضای مجازی کشور است. دولت الکترونیکی در کشور، علیرغم شعارهای فراوانی که پنج دولت گذشته داده‌اند آنقدر هم وسعه نیافته است. نباید زحمت دولت‌ها را کم ارزش تلقی نمود و اتفاقات خوبی که در حوزه‌های بانکی، اداری، آموزش، تامین اجتماعی، و سلامت افتاده است را نادیده گرفت، لیکن شایسته نیست که پس از 20 سال تلاش در توسعه دولت الکترونیکی ما شاهد سناریوهایی از قبیل عدم قبول کارتخوان توسط پزشکان متخصص (سوپر درس خوانده های ما!)، نداشتن پرونده الکترونیکی سلامت و نسخه پیچی الکترونیکی فراگیر، و مواجهه مردم با دو سیستم موازی مکانیزه و دستی ( پیچیده‌تر شدن وضع برای مردم!) باشیم.

آنچه مهم است این که توسعه عقب افتاده از برنامه‌های پنج ساله و وعده‌های داده شده رؤسای جمهور و وزرای مربوطه و همچنین وابستگی شدید این توسعه به زیرساخت‌های نرم افزاری و سخت افزاری غیر قابل اتکا به هیچ عنوان افتخار ندارد و تنها در سطح ارائه آمار عملکرد می‌تواند مطرح باشد. یادمان باشد که در این عرصه محدود نیز ما توسعه نیافته قلمداد می شویم. تأسف عمیق بنده، برخورد مخاطبان اصلی گلایه رهبری و تلاش ایشان در پاسخگویی ضمنی، آن هم تنزل فضای مجازی به مولفه هایی از دولت الکترونیکی یا تمسک به چُماق سیاسی فیلترینگ است که نشان از عدم درک صحیح فضای مجازی و عمق گلایه به جای رهبری است.

۲- چیستی توسعه فضای مجازی کشور

توسعه هر سامانه‌ای، هرچند متوسط یا کوچک، معمولا منطبق با یک روند بالا به پایین است. بدین معنی که در بالاترین سطح تحلیل نیازمندی‌ها، سپس طراحی کلان، طراحی جزئی، پیاده سازی، آزمون، نگهداشت، و بازخورد انجام می‌شود. فضای مجازی کشور یک اَبَر اَبَرسامانه است که خود از اَبَرسامانه‌های متعددی تشکیل شده‌است که یکی از اصلی‌ترین آن‌ها شبکه ملی اطلاعات است.

سامانه‌های موجود در فضای مجازی کشور به شکل تدریجی مبتنی بر نیاز مردم و سازمان‌ها و عمدتا نشأت گرفته از حرکت بین المللی به سوی مکانیزه نمودن، رشد، و عمومی شدن فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی، جمع سپاری تولید و بازنشر محتوا و همچنین عمومی‌تر شدن توسعه برنامک‌های خدماتی توسعه یافته‌ است. نه تنها در ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای دنیا توسعه فضای مجازی از چنین الگویی پیروی می‌کند. اصلی‌ترین اَبَرسامانه‌ فضای مجازی کشور یعنی شبکه ملی اطلاعات که ساختمندترین سامانه‌ها محسوب می‌شود نیز از یک طراحی جامع کل به جزء تبعیت نکرده است.

اصلی‌ترین شاهد اینکه پس از یک دهه از توسعه شبکه ملی اطلاعات، در نیمه دوم دهه 1990 الزامات «نیازمندی‌ها» و معماری کلان تهیه و به تصویب رسیده است. توسعه شبکه‌های ارتباطی اپراتورهای تلفن همراه و ثابت و فراهم آورندگان پهنای باند (FCPs) بیش از دیگر مؤلفه‌ها تابع یک روند مبتنی بر نیازمندی و طراحی بوده است. خلاصه عرضم اینکه توسعه فضای مجازی کشور اقتضائی و اصطلاحاً وصله پینه‌ای صورت گرفته‌است و چه انتظاری بر مدیریت و اعمال حاکمیت بر چنین روش توسعه‌ای در فضای مجازی کشور می‌توان داشت؟ بویژه این‌که نگرش مبنایی واحدی بر مدیریت این فضا حاکم نبوده است و برخی مسئولین از عدم امکان مدیریت و حاکمیت آن برای خود فلسفه هایی بافته اند.

3 – آیا چنین توسعه‌ای از فضای مجازی کشور افتخار دارد؟

یک شهر، یک ابرسامانه است. ساخت و توسعه این شهر می‌تواند مبتنی بر یک نقشه کلان (طرح جامع) بنا شود و یا از توسعه نقطه به نقطه شهروندان و مالکین شکل بگیرد ( توسعه اقتضایی (Adhoc) ) . در حالت دوم از توسعه شهر چاره‌ای جز کوبیدن و از نو و برمبنای یک طرح جامع ساختن، هرچند پس از چند دهه یا سده، وجود ندارد چراکه در چنین شهری امکان ارائه خدمات عمومی از قبیل بهداشت و آموزش و تفریح و آب و برق و جاده و بزرگراه و مترو و آتش‌نشانی و خدمات اضطراری وجود نخواهد داشت. چنین توسعه‌ای پاسخگوی مطالبات مردم از دولت و حاکمیت و شهرداری و شورای شهر نخواهد بود. چنین توسعه ای افتخاری برای شورای شهر و شهردار ندارد و بلکه ضدافتخار است.

توسعه فعلی فضای مجازی کشور از نوع توسعه اقتضایی است و افتخاری بر این توسعه نیست. این توسعه مبتنی بر کلان راهبرد اصلی ما یعنی « استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» بنا نشده است و پاسخگوی مطالبات مردم، خانواده‌ها، مدارس، و نخبگان از حاکمیت نمی‌باشد و بنابراین افتخاری ندارد. اینکه ریاست شورای‌عالی فضای مجازی، در پاسخ ضمنی به گلایه رهبری،‌‌‌‌ راه‌اندازی اولیه چند خدمت از خدمات دولت الکترونیکی را مطرح می‌نمایند و اندر مزایای خدمات مکانیزه سخن برانند، گویای عدم انطباق دقیق و درست موضوعات و قیاس نادرست دولت الکترونیکی با فضای مجازی است. دولت الکترونیکی برای مکانیزه نمودن برخی از خدمات کجا و فضای مجازی به عنوان زیستگاه اول یا (با اغماض) زیستگاه دوم شهروندان جوامع کجا؟!

4- باید عذرخواهی نمود و استغفار!

با گذشت بیش از نُه سال از تاسیس شورایعالی فضای مجازی با خط مشی و اهداف کاملا متعالی، باورکردنی نیست که چرا این نهاد مورد توجه قرار نگرفت و از ظرفیت‌های کم نظیرش برای توسعه‌ی افتخارآمیز فضای مجازی جمهوری اسلامی استفاده نشد. به تعبیر دیگر با این نهاد و قرارگاه ذیل آن (مرکز ملی) بازی شد و به بازی گرفته نشد!

بنده به نوبه خودم از درگاه ملت عزیز ایران و خانواده‌هایی که بسیار گله‌مند یَلِگی این فضای در اختیار کودک و نوجوان و جوانشان هستند و مهم‌تر از همه از رهبرعزیزم که بارها ضمنی و صریح گله نموده‌اند عذرخواهی می‌کنم لیکن عذرخواهی اصلی را برای اشخاص حقوقی زیر به ترتیب قائل هستم:

الف: رئیس شورای‌عالی فضای مجازی بایستی عذرخواهی نمایند، چرا که

● طی حدود هشت سال ( مرداد ۱۳۹۲ تا اسفند ۱۳۹۹) از عمر شورا تنها 55 جلسه تشکیل شده است؛ یعنی هر سال حدوداً هفت جلسه، و هر هفت هفته یک جلسه! این آمار یعنی بی توجهی کامل رئیس شورا به شورا! این آمار (در خوشبینانه ترین حالت) یعنی عدم قبول اهمیت فضای مجازی و شورای‌عالی توسط رئیس شورا! این در حالی است که طبق ماده 6 آیین‌نامه شورا (مصوب پنجمین جلسه شورای‌عالی)، حداقل هر چهار هفته یکبار بایستی جلسات تشکیل می‌شد. رهبری معظم نیز بر تشکیل مرتب و با فاصله زمانی هفتگی یا دوهفتگی تاکید داشتند و از طرفی این‌همه موضوع و مسئله‌ی فضای مجازی کشور ( رمزارز، چیزنت، ن۵، پهنای باند ماهواره ای، …) بلاتکلیف و در صف تصویب.
● جلسات شورای‌عالی صرفا به منظور اعلام تشکیل جلسه و نه برای حل مسائل فضای مجازی کشور تشکیل شد! نحوه اداره جلسات، قبل از دستورهای بعضا بی‌ربط، پایان یافتن زودتر از موعد جلسات، عدم فرجه زمانی برای نهایی شدن دستورات، عدم ارجاع کار کارشناسی به ارکان شورای عالی و... همه گویای بی توجهی به موضوع و رها گذاردن آن است. خط مشی «هر چه پیش آید خوش آید» ما را به این روز رسانده است.
● عدم تخصیص بودجه و نیرو به مرکز ملی فضای مجازی و تقلیل عملی مرکز از قرارگاه فضای مجازی کشور به یک دبیرخانه!
● نگاه به فضای مجازی خارجی به عنوان یک رسانه‌ی رقیب رسانه‌ی ملی برای اهداف سیاسی و موسم انتخابات.
● قبول نداشتن آیین نامه شورا و عدم جدیت و تاکید در بازنگری و اتکا به مفاد آن
● نگاه ناتوانانه و ذلیلانه به توان داخلی و نگاه مقتدرانه به غرب به عنوان یکه‌تاز فناوری و اقتدار در فضای مجازی.
● مثبت‌نگری وافر به موهبات و مزایای فضای مجازی و ابسیلون نگری به تهدیدات و مغلوبه شدن‌های کشور در مهاجرت آحاد جامعه به سکوهای دشمن.
● عدم تمکین و تاکید بر اجرای بیشتر مصوبات و عدم قبول اجرا نشدن مصوبات شورا.
ب: نواب رئیس شورایعالی فضای مجازی( رؤسای قوای مقننه و قضاییه) بایستی عذرخواهی نمایند، چرا که
● بر طبق آیین نامه شورا و تأکید رهبری می‌توانستند جلسات شورا را در فواصل طولانی عدم تشکیل جلسات تشکیل دهند و ندادند.
● افول قدرت و حاکمیت جمهوری اسلامی در حوزه‌ی فضای مجازی را شاهد بودند ولی نه آنچنان ابراز نمودند و نه نامه‌ای نوشتند و نه مصاحبه‌ای نمودند و نه عکس‌العمل درخوری بروز دادند.
● پتانسیل نظارتی خود در قوه قضائیه و مقننه را در مقابل این همه کوتاهی در حوزه فضای مجازی به کار نگرفتند.
ج: وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات و برخی دیگر از وزرای مربوطه دولت باید عذرخواهی نمایند، چراکه
● آمار و اطلاعات غلط (بیش از واقع) از وضعیت فضای مجازی کشور به مقامات عالی کشور و مردم ارائه نمودند.
● بحث بسیار مهم و سطح بالای حاکمیت در فضای مجازی را با چماق فیلترینگ و ژست مخالفت با فیلترینگ تقلیل دادند.
● از اجرای مصوبات صریح شورای عالی فضای مجازی سر باز زده و موضوع را به قبول مسئولیت دیگران و عدم اذن دیگران احاله نمودند.
● در بسترهای غیرقانونی به حواشی رسانه‌ای و رسانه‌سازی پرداختند و ذلت تقویت سکوهای خارجی را به عزت حضور در سکوهای داخلی ترجیح دادند.
● در لجاجت با رسانه‌ی ملی، در مواردی صریح و ضمنی از سکوی خارجی حمایت نمودند.
● در جایگزینی سکوی پیام‌رسان داخلی نامدبرانه عمل نمودند و سناریوهای طلاگرام و حضور تلگرام در ایران را در تاریخچه فضای مجازی کشور بنا نمودند.
د: دبیرشورا و دیگر اعضای شورا باید عذرخواهی نمایند؛ چراکه
● افول قدرت جمهوری اسلامی در فضای مجازی را شاهد بودند و فریاد بر نیاوردند.
● عدم اجرای مصوبات شورا و دیگر مراجع قانونی مرتبط با فضای مجازی را شاهد بودند و به عدم اجراها کم توجه بودند.
● وضع موجود را قبول و عادی انگاری نمودند.
5- به چگونه توسعه‌ای از فضای مجازی کشور می‌توان افتخار نمود؟
فضای مجازی زیست جدیدی را برای ملل دنیا رقم زده است و با شدت رو به پیش است. هر ملتی و هر کشوری بایستی در مواجهه با این زیست جدید، مسیر توسعه‌ی خود را بیابد و بدون فوت وقت به پیاده‌سازی آن بپردازد. این توسعه نقشه‌ی راهبردی شامل سرفصل‌های مرسوم و معمول هر سند راهبردی شامل چشم‌انداز، مأموریت، ارزش‌ها، خط مشی‌ها، راهبردها، اقدامت، بودجه، نگاشت نهادی، و برنامه زمان بندی لازم دارد. تجربه‌ی چنین سندی به کرّات در کشور وجود دارد. استفاده از تجربه‌ی دیگر کشورها و بویژه کشورهای توسعه یافته ضرورت دارد. می‌توان همراه با توسعه یافته‌ها و با استفاده از منابع مالی بخش خصوصی داخلی و خارجی، فضای مجازی کشور را توسعه داد. توسعه‌ای از فضای مجازی افتخار دارد که:
● مبتنی بر سند راهبردی توسعه‌ی فضای مجازی باشد و لاغیر.
● توسعه‌ی مدیریت شده و غیراقتضایی باشد.
● از حداکثر توان فناوری داخلی استفاده نماید.
● مدیریت صد درصد ایرانی و تحت حاکمیت جمهوری اسلامی باشد.
● از حداکثر سرمایه و مدیریت و منابع بخش خصوصی استفاده نماید.
● به داده‌های ایرانیان به عنوان اصلی‌ترین و ارزشمندترین دارایی بنگرد.
● حریم خصوصی و امنیت و ایمنی کاربران فردی و سازمانی را فراهم نماید.
● به هنجارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزش‌های دینی احترام بگذارد.
● هیچ تراکنش بدون مسئولیتی در آن رخ ندهد.
● نیازهای گروه‌های مختلف شغلی، سنی، نژادی، تخصصی را در ارائه‌ی سطح خدمات لحاظ نماید.
● به فناوری‌های نوظهور به شکل فعالانه و پیش دستانه عنایت و توجه داشته باشد.
● تنظیم‌گری سریع، ساده، و جمع سپارانه و نظارت مستمر برمقررات وجود داشته باشد.
● از نظر اقتصادی، برای همه‌ی اقشار جامعه استطاعت پذیر باشد.
● مدیران جامعه از اولین و اصلی‌ترین و باوفاترین کاربران آن باشند.
● دشمن خارجی از قلمرو سرزمینی اش خارج و پایگاههایش را تعطیل کرده باشد

رجاء واثق دارم که عذرخواهی اعضای حقیقی و حقوقی شورای‌عالی فضای مجازی و قبول جبران کاستی‌ها و قصور گذشته می‌توان حتی در چندماه باقیمانده از دولت کنونی مسیری آرمانی در توسعه‌ی فضای مجازی را رقم زد و به جای درگیری با حواشی و رقابت‌های سیاسی و جناحی در مواجهه با فضای مجازی، وفاق ملی را در عزت و اقتدار ملی در فضای مجازی رقم زد. امید داریم که چنین پیش آید.

*رسول جلیلی- عضو حقیقی شورایعالی فضای مجازی