عطاری‌های مجاز و غیرمجاز، قرص‌های غیرقانونی را از کجا می‌آورند؟

در سال‌های اخیر، عطاری‌ها که روزگاری نماد طب سنتی و عرضه گیاهان دارویی بی‌ضرر بودند، به یکی از چالش‌های جدی نظام سلامت ایران تبدیل شده‌اند. و کسی هم نمی‌پرسد ریشه اصلی این فعالیت‌ها کجاست؟

 به گزارش سرویس اجتماعی تابناک، عطاریها که قرار بود تنها گیاهان دارویی خشک شده ساده بفروشند، حالا در بسیاری موارد به بستری برای فعالیت‌های غیرقانونی و خطرناک تبدیل شده‌اند، از فروش داروهای قاچاق و تقلبی گرفته تا دخالت در امور پزشکی و حتی عرضه مواد مخدر. اما پرسش اصلی اینجاست که این داروهای غیرمجاز، که گاه به مسمومیت، اعتیاد و حتی مرگ منجر می‌شوند، از کجا می‌آیند؟

 پاسخ تلخ است: بخش عمده این محصولات از بازار سیاه، شبکه‌های قاچاق مرزی و حتی انحراف دارو از داروخانه‌های متخلف تأمین می‌شود. این واقعیت، بیش از آنکه صرفاً تخلف عطاری‌ها را نشان دهد، ضعف عمیق در نظارت بر زنجیره تأمین دارو را عیان می‌کند.

آمارهای متکثر

آمارها درباره عطاریها و تعداد غیرمجاز آنها زیاد است.  اخیرا تعداد عطاریها ۱۵هزار و تعداد غیرمجاز آنها ۵۰۰ عطاری اعلام شده است. اما بر اساس برآوردهای رسمی، حدود ۱۲ هزار عطاری در کشور با مجوز وزارت صمت فعالیت می‌کنند، اما تخمین‌ها از وجود ۲ تا ۳ هزار عطاری غیرمجاز حکایت دارد، و گزارش‌های میدانی این عدد را حتی بیشتر می‌دانند. در تهران، تعداد عطاری‌های غیرمجاز با مجازها برابری می‌کند؛ هر دو حدود ۵ هزار واحد. این رشد بی‌رویه، به‌ویژه در شهرهای مرزی و کلان‌شهرها، نتیجه تقاضای فزاینده برای محصولات "طبیعی" ارزان‌قیمت است. اما این تقاضا، بستری برای سودجویی فراهم کرده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد عطاری‌های متخلف داروهایی نظیر قرص‌های لاغری، داروهای سقط جنین و حتی متادون و اپیوم را به عنوان "داروی گیاهی" عرضه می‌کنند. در مواردی، این تخلفات به فجایع انسانی منجر شده؛ کودکی که پس از مصرف فرآورده‌ای از عطاری دچار کما شد یا زنانی که به دلیل مصرف داروهای سقط تقلبی جان باختند، تنها نمونه‌هایی از این خطرات‌اند.

آمارها اما در گذر زمان یکدست نیستند. در سال ۲۰۱۶، برخی گزارش‌ها از وجود ۱۵ هزار عطاری خبر می‌دادند که بیش از ۷۰ درصدشان غیرمجاز بودند. در مقابل، گزارش‌های اخیر (مهر ۱۴۰۴) تعداد کل را ۱۲ تا ۱۵ هزار برآورد می‌کنند، با حدود ۲ تا ۳ هزار واحد غیرمجاز. در سطح استانی، مانند مشهد در سال ۲۰۱۸، از ۲ هزار و ۴۰۰ عطاری، تنها ۵۰۰ واحد مجوز داشتند. این تناقضات آماری، نتیجه تفاوت در روش‌های برآورد و نبود هماهنگی میان وزارت بهداشت و صمت است. بازرسی‌های مشترک نشان می‌دهد تخلفات ادامه دارد؛ از پلمب ۵ عطاری در رباط کریم تا کشف ۱۳ هزار قرص غیرمجاز در سمنان، همگی حکایت از عمق بحران دارند. اما جرایم سبک، مانند جریمه‌های چند میلیونی، بازدارندگی لازم را ندارند.

ریشه تخلفات

ریشه اصلی این تخلفات اما فراتر از عطاری‌هاست. داروهای غیرمجاز اغلب از طریق قاچاق مرزی، به‌ویژه از کشورهای همسایه مانند افغانستان و ترکیه، وارد می‌شوند. شبکه‌های قاچاق، این محصولات را به صورت فله‌ای و بدون برچسب وزارت بهداشت به عطاری‌ها می‌رسانند. بخشی دیگر از داروخانه‌های متخلف یا انبارهای غیرقانونی تأمین می‌شود، جایی که داروهای نایاب یا تقلبی به بازار سیاه نشت می‌کنند. حتی برخی عطاری‌ها خودشان اقدام به تولید دست‌ساز داروهای ترکیبی می‌کنند، که اغلب از مواد اولیه قاچاقی و بی‌کیفیت است. این چرخه معیوب، سلامت عمومی را به خطر انداخته و نشان می‌دهد برخورد با عطاری‌ها به تنهایی کافی نیست.

برای ریشه‌کن کردن این معضل، نظارت باید از عطاری‌ها به کل زنجیره تأمین دارو گسترش یابد. انتقال صدور مجوزها به وزارت بهداشت، تشدید جرایم تا حد تعطیلی دائم و تقویت سامانه ردیابی TTAC می‌تواند گام‌های مؤثری باشد. مردم هم باید هوشیار باشند؛ خرید از عطاری‌های ناشناس، بازی با جان است. داروخانه‌های مجاز و استعلام اصالت دارو، تنها راه ایمن است. باید مراقب دارخانه‌ها نیز بود. شماره ۱۹۰ برای گزارش تخلفات در دسترس است، اما تا وقتی بازار سیاه نفس می‌کشد، این بحران ادامه خواهد داشت.