عقل گرایی و خِرَدورزی در نگاه فردوسی

به گزارش خبرنگار فرهنگی تابناک، خِرَد و دانایی از برترین موهبت ها و نعمت های خداوند بلند مرتبه به بشریت بوده و به وسیله آن، انسان از دیگر موجودات تمایز می یابد. تفاوت میان انسان ها و ارزش گذاری آنان بر پایه خرد، دانایی و پایبندی به اخلاق و ارزشهای دینی سنجیده می گردد و خرد، میزانی برای سنجش و اعتبار انسان شمرده می گردد. از این رو عقل و خرد در دین اسلام (و نیز ادیانِ آسمانی گذشته و پیامبران پیشین«ع») و همین طور در ادب درخشان پارسی (به طور ویژه در شاهنامه حکیم بزرگ فردوسی) از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و سرایندگان پارسی بر اهمیت خردورزی، عاقبت اندیشی، دوری از رفتار شتابزده و بدور از عقلانیت تاکید کرده‌اند.

خداوند بلند مرتبه درباره ارزش و جایگاه حِکمت (دانش توام با خردورزی) می فرماید: (پروردگار) به هر کس بخواهد، حکمت را می بخشد و به هر کس حکمت داده شود، خیر (خوبی و لطف) فراوانی اعطا گردیده است و جز خردمندان، کسی (این معنا) را در نمی یابد. (سوره بقره، آیه 269).

خردورزی، از موضوعات دارای اهمیت بسیار در روایات اسلامی و نیز شعر پارسی بوده و در این باره احادیث بسیاری از پیشوایان دین نقل و روایت گردیده است؛ به طور نمونه از نخستین آموزگارِ اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) نقل است که فرمود: خِرَد، روشنایی در قلب (انسان) بوده که به وسیله آن، میان حق و باطل تفاوت ایجاد می‌شود. (شرح نهج البلاغة، ج20، ص40).

همچنین روایت است برخی از اصحاب نزد رسول خدا(ص)، مردی را مورد ستایش قرار دادند و او را به نماز، عبادت و ویژگی های مطلوب و ارزنده توصیف نمودند؛ پیامبر(ص) فرمود: عقل او چگونه است؟ گفتند: ای فرستاده خداوند، ما از تلاش او در عبادت و نیکی های دیگر می گوییم، شما از عقلش پرسش می کنید؟ فرمود: فردِ نادان با نادانی اش بیش از فردِ تبه کار با فسق و تبه کاری اش، زیان می رساند و بندگان به اندازه عقل و خردشان فردا (روز رستاخیز) درجه یافته و بر همین اساس به پروردگارشان نزدیک می شوند. (همان، ص42- 41).

لقمان حکیم (از چهره های خردمندِ عرب زبان که اندرزهای حکیمانه ای به فرزندش داشته و برخی از آن، در قرآن کریم به عنوان کتابی انسان ساز و آیینه ای برای انعکاس زلال ترین و برترین آموزه ها و روش های اخلاقی و تربیتی جهت استفاده و تکامل بشر، آمده است)، فرزندش را این چنین اندرز می دهد: پسرم، با کسانی مَشورت کن که امور گوناگون را تجربه کرده اند؛ چرا که آنان اندیشه خود را که گران بدست آورده و تجربه نموده اند، به راحتی در اختیارت قرار داده و تو به آسانی آن را بدست خواهی آورد. (همان، ص41).

از امام صادق(ع) پرسش شد: خرد چیست؟ فرمود: آن چیزی است که توسط آن، خداوندِ رحمان پرستش می شود و بهشت، بدست می آید. (الأصول من الکافی، ج1 ص11).

همچنین از آن حضرت(ع) روایت است: دلیل و حجت خداوند بر بندگان، پیامبر است و دلیلِ میان بندگان و خداوند، عقل و خرد است. (همان، ص25).

پیامبر اسلام(ص) فرمود: هر گاه دیدید مردی بسیار نماز خوانده و روزه می گیرد، به او مباهات مکنید تا بنگرید عقلش چگونه است. (همان، ص26).

پیامبر خدا(ص) به وصیش امیر مومنان علی بن ابی طالب(ع) فرمود: ای علی، فقری بدتر از نادانی و اندوخته ای سودمندتراز خرد نیست. (همان).

امام جعفر صادق(ع) نیز فرمود: عقل، راهنمای مومن است. (همان، ص25).

از میان سرایندگان نامدار ایرانی که خرد و عقل را بسیار ستوده و بر اهمیت به کارگیری آن تاکید نمودند، "حکیم ابوالقاسم فردوسی" سراینده نامدار این سرزمین و به نظم درآورنده یکی از بزرگترین آثار حماسی جهان است. او حکیمی خردمند و توصیف کننده خرد و عقلانیت بوده که همواره رفتارهای نادرست را به شیوه مستقیم یا غیر مستقیم نکوهش کرده و مورد نقد قرار می دهد. (زندگی تحلیلی فردوسی، ص83).

وی در شعر و ادب استادی مسلم بوده و حماسه های ایرانِ پیش از اسلام را به تصویر کشیده و اثر جاودانه اش "شاهنامه" (که برای به نظم آوردن آن، سی سال از عمر خویش را مصروف داشته)، از بنیان های مستحکم شعر و ادب پارسی محسوب می گردد. فردوسیّ بزرگ در این اثر سترگ و ارزنده، به کمتر مساله ای به اندازه عقل، خرد، دانایی، علم و فرزانگی تاکید نموده است. می توان گفت تمامی بخش های این کتاب تاریخی- حماسی ارزنده در ادب پارسی، ستایش علم، دانایی، عقل و اخلاقِ پسندیده و فاضل است. شاهنامه، کتاب جهانی بوده و از منظر فردوسی، جهان هستی بر دو چیز استوار است: جان و خرد و اگر این دو پدیده نباشد، گیتی ارزش خود را از دست می دهد. (از رودکی تا بهار، ص94).

حکیم خردمند ایرانی در آغاز شاهنامه، پروردگار جهان را ستوده و خداوند بلند مرتبه را "خداوند جان و خِرَد" توصیف کرده و (و از میان همه آفریده های الهی، بر گزاره مهمی همچون دانایی و خرد تاکید کرده و هوش آفرین بودن خداوند بی همتا را مورد عنایت قرار داده و در ادمه نیز توانایی انسان را منوط به دانایی و فرزانگی او تعبیر می نماید). وی در طَلیعه شاهنامه چنین می سراید:

به نام خداوند جان و خِرَد/ کزین برتر اندیشه بر نگذرد
خداوند نام و خداوند جای/ خداوند روزی دِه رَهنمای
خداوند کیوان و گَردان سپهر/ فروزنده ی ماه و ناهید و مهر
ز نام و نشان و گمان، برتر است/ نگارنده ی برشده پیکر است
به بینندگان آفریننده را/ نبینی مرنجان دو بیننده را
نیابد بدو نیز اندیشه راه/ که او برتر از نام و از جایگاه
سخن هر چه زین گوهران بگذرد/ نیابد بدو راه جان و خرد
خرد گر سخن برگزینند همی/ همان را گزیند که بیند همی
ستودن نداند کس، او را چه هست/ میان، بندگی را ببایدت بست
خرد را و جان را همی سنجد اوی/ در اندیشه ی سخته کی گنجد اوی؟ ...
پرستنده باشی و جوینده راه/ به ژرفی به فرمانش کردن نگاه
توانا بود هر که دانا بود/ ز دانش دلِ پیر بُرنا بود (شاهنامه، ص11).

وی در آغاز شاهنامه، زبان به ستایش خرد باز کرده و آن را برترین شاهکار آفرینش می داند. تاثیر این سخن خالق شاهنامه را بر سرایندگانِ پس از وی نیز می توان به روشنی مشاهده کرد؛ از جمله استاد سخن سعدی شیرازی که او نیز به پیروی از شاهنامه، بوستانش را با ستایش خداوند "جان آفرین" آغاز می کند و به یکی از جلوه های عقل و خرد (یعنی سخن گفتن در انسان) اشارت دارد؛ چرا که سخن گفتن از خرد برخاسته و از نعمت های مخصوص خداوند به بشر بوده و انسان را از دیگر موجودات متمایز می کند:

به نام خداوند جان آفرین/ حکیم سخن در زبان آفرین

فردوسی در ادامه سروده اش با ستایش خرد و دانش، آن را برترین نعمت و عَطیّه خداوند توصیف کرده و عقل را راهنمای بشر و سودمند برای انسان در هر دو جهان می داند:

کنون ای خردمند وصف خرد/ بدین جایگه گفتن اندر خورد
کنون تا چه داری بیار از خرد/ که گوش نیوشنده زو بر خورد
خرد بهتر از هر چه ایزد بداد/  ستایش خرد را به از راه داد
خرد رهنمای و خرد دلگشای/ خرد دست گیرد به هر دو سرای
از او شادمانی و ز اویت غمی است/ وز اویت فزونی وز اویت کمی است
خرد تیره و مرد روشن روان/ نباشد همی شادمان یک زمان
چه گفت آن خردمند مرد خرد/ که دانا زگفتار او برخورد
کسی کو خرد را ندارد ز پیش/ دلش گردد از کرده خویش، ریش
هشیوار دیوانه خواند ورا/ همان خویش بیگانه داند ورا
از اویی به هر دو سرای ارجمند/ گسسته خرد پای دارد به بند
خرد، چشم جان است چون بنگری/ تو بی چشم شادان جهان نسپری
به گفتار داننگان راه جوی/ به گیتی بپوی و به هر کس بگوی
ز هر دانشی چون سخن بشنوی/ از آموختن یک زمان نغنوی 
چو دیدار یابی به شاخ سخن/ بدانی که دانش نیاید به بن (همان، ص12).

وی همچنین بر دانش اندوزی و عاقبت اندیشی (در انجام کارها و انتخاب هایی که انسان از انجامش ناگزیر است) نیز بسیار سفارش کرده و از جمله می گوید:

شنیدم ز دانا دگرگونه زین/ چه دانیم راز جهان آفرین
نگه کن سرانجام خود را ببین/ چو کاری بیابی از این بِه گزین
به رنج اندر آری تنت را رواست/ که خود رنج بردن به دانش سزاست
چو خواهی که یابی ز هر بَد رها/ سر اندر نیاری به دامِ بلا
نگه کن بدین گنبد تیزگرد/ که درمان از وی است و از اوی است درد (همان، ص16).

حکیم فردوسی (که دانش را با شیرین سخنی آمیخته و اثر منظومی آفریده که باعث قوام و ماندگاری زبان پارسی گردید و مضمون گفته هایش نیز مورد تاسی و تقلید بسیاری از شاعران بوده و گفتار شیرینش را همه ادب دوستان می ستایند)، عقل و خرد را راهنمای بشر دانسته که با بهره گیری از آن می توان از طوفان حوادث به سلامت عبور نمود و آن سراینده سترگ، انجام کارهای نسنجیده و بدور از خرد را موجب پشیمانی و اندوه توصیف می نماید. شاهنامه فردوسی که می توان آن را سراسر ستایش خرد توصیف نمود، به گفته برخی از صاحب نظران بزرگترین اثر ادبیات و نظم فارسی و از شاهکارهای ادبی جهان است و اگر آن را برجسته ترین یادگار ادبی حماسی در میان بشر توصیف نماییم، سخن گزافی نگفته ایم. این اثر سترگ نزد فارسی زبانان آنچنان دلچسب واقع شد که بسیاری شیفته آن شده و از دیرباز هر کس خواندن می دانست، شاهنامه را می خواند و از داستان های شیرین آن لذت می بُرد و آنان که خواندن نمی دانستند، در مجالس شاهنامه خوانی شرکت می جستند و کمتر ایرانی بود که برخی از داستان های آن را نشنیده و تعدادی از ابیات این کتاب بزرگ را از بر نکرده باشد. (ادبیات کلاسیک فارسی، ص79).

خردورزی از موضوعاتی است که پیشوایان دین بر استفاده و به کارگیری آن در هر تصمیم و برنامه ای تاکید نموده و تفکر و اندیشه کردنِ مدتی کوتاه، از عبادتِ 70 ساله برتر دانسته شده است. خرد و عقل، مقدمه دست یابی به علم و دانش (به عنوان یکی از برترین کمالات بشری) بوده و راهنمای خوبی برای انسان محسوب می گردد که در دو سرای برایش ارزنده و دارای فایده خواهد بود. از این رو در سروده شاعرانِ پارسی گوی نیز از اهمیت کم نظیری برخوردار بوده و خیل گسترده ای از ادیبان و سرایندگان (و در راس آنان، خالق بزرگترین اثر حماسی در ادب پارسی و حکیمِ طوس، ابوالقاسم فردوسی) بر ستایش خردورزی، اهمیت استفاده از عقل، ضرورت تفکر و اندیشه در همه امور زندگی، توجه نمودن به پند و گفتار خردمندان و دانایان و دوری از رفتارهای ناصواب و نابخردانه تاکید نموده اند.

فهرست منابع:

1- قرآن کریم
2- آربری، آرتور جان، ادبیات کلاسیک فارسی، ترجمه: اسد الله آزاد، انتشارات آستان قدس رضوی 1371
3- ابن أبی الحدید معتزلی، شرح نهج البلاغة، قم، مؤسسة اسماعیلیان
4- اسلامی ندوشن، محمد علی، از رودکی تا بهار، تهران، کومش 1383
5- شهبازی، علیرضا، زندگی نامه تحلیلی فردوسی، انتشارات هرمس 1390
6- فردوسی، حکیم ابوالقاسم، شاهنامه، چاپ مسکو
7- کلینی رازی، شیخ محمد بن یعقوب، الأصول من الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة 1363

محمد جواد گودینی نویسنده و پژوهشگر