قوری های ماسه بنفش، هنری از دل چین

به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، ظروف ماسه بنفش یا زیشا (1) نوعي محصول سراميكی،بين سفال و چينی است كه ساختاري متراكم نزديك به چينی دارد. این ظروف دارای ذرات نرم و ريز، مانند سنگ يا صدف خرد شده است و استحکام زیادی دارد. اما شفافيت چيني را ندارد. زیشا علاوه بر سطح مات و صاف بدنه،دارای دانه های بسیار ریزی است که جلوه ای شنی مانند به ظرف می دهد.

انواع گلی که برای ساخت این آثار استفاده می شود رنگ های مختلفی دارد که معمولا با نام "خاک رنگارنگ2" شناخته می شوند. علاوه بر پنج رنگ اصلی یعنی گِل سرخ (شنگرف،سینابار)، گل بنفش، گل دوان(3)،گل سیاه،گل سبز تیره،از گل های سفید، گل سیاه کلاغی،گل زرد، گل رنگ سبز کاجی و غیره نیز استفاده می شود. ظروف زیشا لعابدار نیستند بلکه از رنگ طبیعی گل استفاده می شود. پس از پخت، ظروف رنگ و جلایی گرم،ظریف و دوست داشتنی دارند.سطح بدنه آنها دارای جلوه ای مات است، انعکاس نور را ضعیف کرده و به وضوح شکل ظرف، جلوه تزئینی و رنگ طبیعی اثر را نشان می دهد. مواد اولیه گل بنفش عمدتاً به سه نوع خاک بنفش، خاک سبز و خاک قرمز که معمولاً به عنوان "خاک غنی و نفیس(4)" شناخته می شود، تقسیم می شوند. خاک معدنی ماسه بنفش یک خاک معدنی طبیعی و خاص است که از نوع سلتستون (لای سنگ) رسی آهن دار می باشد. علاوه بر گل بنفش، گل سبز و گل قرمز نیز وجود دارد. این سه نوع گل در مجموع گل ماسه بنفش نامیده می شوند. از آنجایی که خواستگاه این نوع خاک شهر ایشینگ(5) در استان جیانگ سو(6) است، ظروف زیشا به ظروف ایشینگ نیز شناخته می‌شوند.

 هنر ساخت آثار زیشا از سلسله سونگ(7) سرچشمه گرفته است، از طریق سلسله های مینگ(8) و چینگ(9) به بلوغ رسیده و در زمینه هنر های تجسمی به شکل فزاینده ای تبدیل به یک هنر غنی و توسعه یافته به شکل قوری های مدرن امروزی تبدیل شده است. منشاء گل بنفش را می توان در زمان شخصی به نام فَن لی(10)_یک مقام ارشد و سیاستمدار کشور یوئه (11) که با نام تائو ژو گونگ(12) نیز شناخته می شود_ در دوران بهار و پاییز،دوره کشورهای جنگ طلب(13)جستجو کرد که تاریخی به قدمت بیش از 2400 سال دارد. اما استفاده از گل بنفش برای ساخت قوری پس از امپراطوری ژنگ دا (14) در دوران سلسله مینگ انجام شد. به دلیل فقدان شواهد کافی، منشاء زیشا همیشه بحث برانگیز بوده است.

بر اساس سوابق تاریخی و اشیاء به دست آمده، جامعه باستان شناسی به طور کلی معتقد است که استفاده هدفمند از گل بنفش از اواسط و اواخر سلسله مینگ آغاز شده است. زیشا نوع خاصی از سفال است که درمنطقه دینگ شو(15) در شهر ایشینگ به وفور تولید می شود. خیابان شئوشان گونان(16) واقع در شمال شرقی دینگ شو که یک منطقه تاریخی و فرهنگی است از زمان سلسله مینگ و چینگ مرکز توزیع ،تجارت و ساخت ظروف زیشا بوده است و به یک مکان تاریخی بسیار مهم برای مطالعه و درک فرهنگ و تولید زیشا تبدیل شده است.

انواع اصلی آثار زیشا شامل انواع ست های چای خوری و شراب خوری،ظروف غذاخوری،لوازم التحریر،گلدان و صنایع دستی تزئینی و کنده کاری شده می باشد. قوری های تکی را می توان به چهار نوع ساده، مربع شکل، کدو حلوایی شکل و همرا با اشکال طبیعت وحیوانات تقسیم کرد. قوری های زیشا  به ملزومات روزمره و آثار هنری نیز تقسیم می شوند. ملزومات روزانه شکل ساده و بسیار کاربردی دارند، در حالی که در آثار هنری، خالق یک موضوع یا ایده را از طریق شکل هنری قوری بیان می کند و به مردم امکان فکر و تفسیر می دهد. در میان آثار زیشا علاوه بر قوری،گلدان ها نیزبه دلیل کاربرد و ارزش زینتی مورد علاقه عموم مردم و کلکسیونر ها قرار گرفته اند.

گلدان های زیشا نیز در شکل و اندازه های مختلف، بلند و کوتاه، مربع، گرد و منحنی وجود دارند. با آغاز دوران سلسله سونگ و شکوفایی در سلسله های چینگ ،مینگ و یوان(17) فناوری پخت ظروف زیشا به بلوغ رسید و کنده کاری و کتیبه نویسی بر روی آنها آغاز شد.

اواسط سلسله مینگ ست های چای خوری زیشا بسیار پرطرفدار بودند. در دوران سلسله چینگ سبک جدیدی برای تزئیین بدنه ظروف زیشا با استفاده از مهر زنی، حکاکی، خوشنویسی و نقاشی به وجود آمد. در آن زمان از مهم ترین افراد در حکاکی و کتیبه نویسی بر ظروف زیشا می‌توان به چِن مَنشِنگ(18) و زیه(19)  اشاره کرد که هنر کنده کاری بر روی آثار زیشا را ترویج دادند. به قول این دو هنرمند "نوشتار از طریق قوری ها منتشر می‌شود، و قوری ها به واسطه نوشتار اند که ارج می یابند."  امروزه در زمینه تزئینات ،نوآوری هایی به عمل آمده است  ازجمله خاتم کاری رشته های طلا و نقره بر روی سفال زیشا که اثر خیره کننده ای را به وجود می آورد. گلدان های زیشا خاصیت جذب رطوبت و زهکشی بسیار ایده آلی دارند.از آنجایی که گلدان ها از بیرون و داخل لعاب ندارند استحکام و سختی کمی داشته و زهکشی کندی دارند بنابراین برای رشد گل ها و گیاهان مناسب اند.

قوری زیشا سرآمد قوری های چای خوری در جهان است. به طور کلی برای تهیه چای سیاه بهتر است از قوری دارای عمق بیشتر استفاده کرد و برای تهیه چای سبز استفاده از قوری کم عمق مناسب تر است.از آنجایی که قوری زیشا دهانه کوچک،درب کیپ و محکم و دیواره داخلی زمختی دارد از هدر رفتن زود هنگام عطر و رایحه چای جلوگیری می کند.

روی دیواره داخلی قوری هایی که زمان طولانی مورد استفاده قرار گرفته اند لایه‌ای از لکه‌های قهوه‌ای-قرمز چای به چشم می خورد. هرچقدر زمان استفاده از قوری بیشتر باشد این لکه ها بیشتر خواهند بود که منجر به خوشبویی و دلپذیری بیشتر چای پس از دم آوری می شود. اگر به قوری هایی که زمان زیادی استفاده شده اند فقط آب جوش اضافه کنیم عطر و بوی چای را هنوز می توان احساس کرد این ویژگی است که ست های چای خوری عادی از آن برخوردار نیستند. علاوه براین قوری زیشا می تواند چای را به مدت طولانی گرم نگه دارد چراکه هوا رسانای ضعیفی برای گرما است و دیواره های داخلی قوری حباب های بسیار زیاد ریزی دارد که از هوای راکد پر شده اند و باعث حفظ حرارت می شوند. هنگام استفاده از قوری زیشا دستان شما به راحتی نمی سوزد چراکه ضریب انبساط حرارتی قوری های زیشا نسبت به قوری های چینی بیشتر است.همچنین به دلیل نداشتن لعاب، مشکل تنش لعاب وجود ندارد. پس از پخت قوری زیشا، مقدار بسیار کمی از شیشه در آن وجود دارد که توانایی کافی برای غلبه بر تغییرات ناگهانی ناشی از اختلاف دمای سرد و گرم را دارد، بنابراین انتقال حرارت کندی دارد. قوری زیشا توانایی بسیار خوبی برای سازگاری با تغییرات ناگهانی سرما و گرما دارد. حتی اگر در دمای بیش از 100 درجه حرارت ببیند و بلافاصله در سرمای زیر صفر قرار بگیرد نمی ترکد.

با توجه به روش تولید قوری زیشا می توان آن را به سه دسته تقسیم کرد: قوری دست ساز،قوری نیمه دست ساز،قوری ساخته شده روی چرخ سفالگری قوری‌های دست‌ساز با دست و بدون هیچ قالبی ساخته می شوند، بنابراین ساخت آنها نسبتاً دشوار است و زمان و انرژی زیادی می گیرد. در ابتدا با استفاده از چکش مخصوص چوبی به نوار استوانه ای شکلی از گل ضربه می زنیم تا به اندازه مورد نیاز نازک شده و ورقه ای به شکل مستطیل ایجاد می کنیم ضخامت نوارها باید یکنواخت و حدود ۳ میلی متر باشد. سپس دوطرف ورقه گلی را به صورت یک حلقه به یکدیگر وصل کرده   و با استفاده از ابزار چوبی پارو مانند به بدنه ضربه می زنیم تا بدنه قوری را شکل دهیم.شدت ضربه ها باید یکسان و یکنواخت باشند. کفی قوری را که از قبل آماده کرده ایم  با استفاده از چسبِ گل به بالای بدنه وصل کرده سپس بدنه را سرو ته می کنیم و دوباره با استفاده از چکش مخصوص چوبی به بدنه قوری ضربه زده و دهانه آن را به اندازه دلخواه در می آوریم.

درمرحله بعد دو ورقه دایره شکل دیگر را برای ساخت دهانه قوری با چسب گل به بدنه متصل می کنیم.سپس با استفاده از ابزار مخصوص همان قسمت را به شکل دایره برش می دهیم تا ساخت دهانه قوری کامل شود.در آخر درب،دسته و لوله قوری را ساخته و به بدنه وصل می کنیم. ساخت قوری های مربع شکل یا چند ضلعی از متصل کردن تعدادی از ورقه های گلی به یکدیگر ساخته می‌شوند.

در مراحل ساخت قوری های نیمه دست ساز بدنه،درب،دسته و لوله قوری به وسیله قالب ساخته شده و با دست به هم متصل می شوند در بعضی از موارد نیز بدنه قوری با قالب و درب،دسته و لوله قوری با دست ساخته می شوند. ساخت قوری زیشا با چرخ سفالگری برای تولید انبوه با سرعت بالا مناسب تر است اما مواد اولیه قوری های ساخته شده روی چرخ سفالگری با گل بنفش خالص متفاوت است. 

از استادان ساخت آثار زیشا می توان به رِن گان تینگ(20)،او یون گِن(21)،پِی شی مین(22)،وانگ این چون(23)،ژو کِشین(24)، گو جینگ ژو (25) و جیانگ رونگ(26)که به "هفت پیشکسوت زیشا(27)" شناخته می شوند اشاره کرد.

آثار زیشا به دلیل نقوش هنری منحصر به فرد و فضای فرهنگی غنی اش مورد ستایش و گرامیداشت مردم قرار گرفته است. این آثار نه تنها بیانگر صنایع دستی سنتی ملت چین است، بلکه یک تبلور فرهنگی و هنری است که به طور مشترک توسط جامعه بشری ایجاد شده و متعلق به آن است. 

زهرا شکرائیان نوش آبادی(赫娜)-دانشجوي زبان و ادبيات چيني دانشگاه تهران

پاورقی‌ها:

1.    紫砂Zǐshā

2.    “五色土”  wǔsè tǔ

3.    段duàn

4.    “富贵土”   Fùguì tǔ

5.    宜兴Yíxìng

6.    江苏jiāngsū

7.    宋Sòng

8.    明Míng

9.    清Qīng

10.范蠡fànlí

11.越国yuè guó

12.陶朱公táo zhū gong

13.战国 zhànguó：دوره کشورهای  جنگ طلب دوره تغییرات بزرگی در چین باستان است که در آن سرزمين هاي مختلف  سلسله ژو شرقی با يكديگر درجنگ بودند.                                

14.正德zhèngdé

15.丁蜀镇dīng shǔ zhèn

16.蜀山古南街Shǔshān gǔ nán jiē

17.元朝Yuáncháo

18.陈曼生chénmànshēng

19.子冶zǐ yě

20.任淦庭rèn gàn tíng

21.吴云根wú yún gēn

22.裴石民péi shí mín

23.王寅春wáng yín chūn

24.朱可心zhū kě xīn

25.顾景舟gù jǐng zhōu

26.蒋蓉jiǎng róng

27.“紫砂七老” “zǐshā qī lǎo

منابع:

https://baike.baidu.com/item/%E7%B4%AB%E7%A0%82/325554

https://www.jiandingwang.com/article/list/active_new?detail=true&id=865

https://hues.com.cn/gudong/zsh/show/?N_ID=5407

https://andy-ho.top/articles/2023/01/03/1672754900425.html