کلیات
سازمان انرژی اتمی ایران که مقدمات ایجاد آن از اوایل سال ۱۳۵۳ فراهم گردیده بود، با تصویب قانون «سازمان انرژی اتمی» در ۱۶ تیر ۱۳۵۳ عملاً به صورت یک شخصیت حقوقی رسمیت یافت و در آن دوره زیرنظر نخست‌وزیری فعالیت می‌کرد و نخستین رئیس آن اکبر اعتماد بود. هم‌اکنون رئیس این سازمان علی اکبر صالحی می‌باشد.
قبل از انقلاب اسلامی
قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، این سازمان با گسترش سریع، عهده‌دار تعهدات سنگین از بابت قرارداد‌های بیشمار در نقاط مختلف کشور و در راستای نصب و راه‌اندازی ۲۳۰۰۰ مگاوات برق هسته‌ای شده بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با تجدید نظر اساسی در کل برنامه‌های سازمان و ایجاد تغییرات بنیادی در اهداف و وظایف آن، قدم‌های مؤثری در جهت کاربرد و استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی در کشور برداشته شده‌است. این اقدامات که از نیمه دوم دهه هفتاد کاملاً مشهود بوده‌است، در جهت دستیابی به خودکفایی نسبی و با توجه به محدودیت‌های شدید اعمال شده توسط کشور‌های غربی صورت گرفته‌است.
تاریخچه
نخستین ایجاد علاقه برای توسعه فناوری هسته‌ای در کشور به حدود نیم قرن قبل برمی‌گردد. دلیل اصلی این رویکرد در آن زمان بیشتر نتیجه موفقیت‌های اعجاب‌انگیز کشور‌های صنعتی در کاربرد موفق این فناوری بوده است. در آن دوره تسلط بر فناوری هسته‌ای معادل با پیشرفت و صنعتی‌شدن کشور‌ها بود. در اواسط دهه سی خورشیدی اولین سفارش خرید تجهیزات مورد نیاز فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی هسته‌ای از خارج کشور توسط دانشگاه تهران انجام گردید. یک سال بعد مرکز اتمی دانشگاه تهران تأسیس و با احداث و بهره‌برداری از راکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی تهران در سال ۱۳۴۶ سنگ‌بنای علوم و فنون هسته‌ای در ایران نهاده شد.
با تأسیس سازمان انرژی اتمی ایران در سال ۱۳۵۳ و انتقال مرکز اتمی دانشگاه تهران به آن، ماموریت‌های مربوط به توسعه فناوری هسته‌ای، به ویژه تولید برق با استفاده از نیروگاه‌های اتمی در کشور به این سازمان واگذار شد. در ماده یک قانون سازمان انرژی اتمی ایران - مصوب تیرماه ۱۳۵۳ - دلیل اصلی تأسیس سازمان "برای استفاده از اشعه و انرژی اتمی در صنایع، کشاورزی و خدمات و ایجاد نیروگاه‌های اتمی و کارخانه‌های شیرین کردن آب شور، تولید مواد اولیه مورد نیاز صنایع اتمی، ایجاد زیربنای علمی و فنی لازم برای اجرای طرح‌های مزبور همچنین برقراری هم‌آهنگی و نظارت بر کلیه امور مربوط به انرژی اتمی در کشور" بیان شده است. وظایف تفصیلی نیز در ماده سه این قانون آمده است.
در سال‌های باقیمانده تا پیروزی انقلاب اسلامی (حدود ۴ سال)، سازمان هدف احداث ۲۳۰۰۰ مگاوات نیروگاه هسته‌ای تولید برق را در دستور کار داشت و بر این مبنا قرارداد‌های متعددی را برای احداث نیروگاه‌های هسته‌ای و دسترسی به سوخت هسته‌ای مورد نیاز منعقد نمود که پیگیری آنها سبب گسترش سریع سازمان گردید. علاوه بر آن پشتیبانی علمی و فنی از این فناوری نیز که بیشتر با حمایت کشور‌های توانمند هسته‌ای بود، آغاز شد.
با پیروزی انقلاب اسلامی و به دلیل شرایط خاص کشور که حاصل تنش‌ها و دگرگونی‌های اوایل انقلاب بود، تبلیغات منفی و جوسازی علیه برنامه هسته‌ای کشور از طریق عوامل خارجی و در برخی موارد عناصر داخلی آغاز شد. تمام اتفاقات آن دوره سبب شد در عمل تا ابتدای سال ۱۳۶۱ اقدام خاصی برای برنامه‌ریزی مجدد و یا پیگیری برنامه‌های در دست انجام فناوری هسته‌ای در کشور صورت نگیرد. پیش از انقلاب سازمان زیر نظر مستقیم نخست‌وزیری فعالیت می‌کرد، در این دوره به یکی از معاونت‌های وزارت نیرو تبدیل شد. سرانجام در آخرین جلسه هیأت وزیران در اسفند ماه سال ۱۳۶۰، استقلال سازمان انرژی اتمی ایران برای انجام وظایف قانونی مجدداً به تصویب دولت رسید. به این ترتیب سیاست‌گذاران کلان کشور با گذر از چالش‌های ابتدای پیروزی انقلاب تصمیم گرفتند گام‌های جدید و جدی را در راه دستیابی کشور به فناوری هسته‌ای بردارند.
اگر چه سازمان انرژی اتمی ایران پس از سال ۱۳۶۰، دوره‌های متفاوتی را از نظر سازماندهی و پیگیری اهداف کلان داشته است، اما نقطه مشترک تمامی آنها تأکید بر موضوع توسعه کاربرد‌های صلح‌آمیز هسته‌ای و به تبع آن گسترش پژوهش‌های مرتبط بوده که همواره در سخت‌ترین شرایط به عنوان اصلی‌ترین مسئولیت سازمان پیگیری شده است.
در سال‌های گذشته سازمان انرژی اتمی ایران برای دستیابی به توسعه درون‌زای علوم و فنون هسته‌ای در کشور، ساختار‌ها و واحدهای سازمانی بسیاری را در سراسر کشور ایجاد و تجهیز نموده است. این تلاش‌ها منجر به تشکیل شرکت‌های مهندسی و تخصصی در زمینه‌های مختلف فعالیت‌های سازمان و ایجاد پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای با هدف توسعه و گسترش فعالیت‌های تحقیقاتی در زمینه فناوری هسته‌ای شده است.
طی حدود ۴۰ سالی که از عمر سازمان انرژی اتمی ایران می‌گذرد، شش نفر به عنوان رئیس، سکان هدایت آن را در دست داشته‌اند. در حال حاضر عمده فعالیت‌های علمی در دست انجام سازمان انرژی اتمی ایران عبارت است از:
- طراحی، احداث و بهره‌برداری از نیروگاه‌های هسته‌ای قدرت
- طراحی، احداث و بهره برداری از شتابدهنده‌ها برای کاربرد پزشکی، صنعت و کشاورزی
- کاربرد لیزر در پزشکی و صنعت
- چرخه سوخت هسته‌ای
- احداث و بهره‌برداری از راکتور‌های تحقیقاتی از نوع شکافت و هم‌جوشی (گداخت) هسته‌ای
- فعالیت‌های تحقیقاتی با هدف توسعه کاربرد پرتو‌ها در صنعت، کشاورزی و پزشکی
- نظارت بر ایمنی فعالیت‌های هسته‌ای در کشور از طریق مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور
رئیسان سازمان انرژی اتمی
انرژی اتمی ایران در طول سال های فعالیت روسای مختلفی را در رأس خود دیده است که از جمله آنها می توان به اکبر اعتماد (۱۳۵۳–۱۳۵۷)، فریدون سحابی (سرپرست) (۱۳۵۸–۱۳۶۰)، رضا امراللهی (۱۳۶۰–۱۳۷۶)، غلام‌رضا آقازاده (۱۳۷۶–۱۳۸۸)، علی‌اکبر صالحی (۱۳۸۸–۱۳۸۹)، محمد احمدیان (سرپرست) (۱۳۸۹)، فریدون عباسی دوانی (۱۳۸۹–۱۳۹۲) و علی‌اکبر صالحی (برای بار دوم) (مرداد ۱۳۹۲ تاکنون) اشاره کرد.
نمایندگان ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
این سازمان نمایندگان مختلفی را از ایران برای حضور در آژانس بین المللی انرژی اتمی معرفی کرده است که اسامی آنها به شرح زیر است.
علی‌اصغر سلطانیه (۱۳۶۱–۱۳۶۶)، سیدخلیل موسوی بیوکی (۱۳۶۶–۱۳۷۱)، محمدصادق آیت‌اللهی (۱۳۷۱–۱۳۷۷)، علی‌اکبر صالحی (۱۳۷۷–۱۳۸۲)، پیروز حسینی(۱۳۸۲–۱۳۸۴)، محمدمهدی آخوندزاده (۱۳۸۴–۱۳۸۵)، علی‌اصغر سلطانیه (بار دوم) (۱۳۸۵–۱۳۹۲)، رضا نجفی (۱۳۹۲–۱۳۹۷) و کاظم غریب‌آبادی (۱ تیر ۱۳۹۷ تاکنون)
قانون سازمان انرژی اتمی ایران مصوب تیرماه ۱۳۵۳
ماده ۱- سازمان انرژی اتمی ایران که در این قانون سازمان نامیده می‌شود برای استفاده از اشعه و انرژی اتمی در صنایع و کشاورزی و خدمات و ایجاد نیروگاه‌های اتمی و کارخانه‌های شیرین کردن آب‌شور و تولید مواد اولیه موردنیاز صنایع اتمی و ایجاد زیربنای علمی و فنی لازم برای اجرای طرح‌های مزبور همچنین برقراری هم آهنگی و نظارت بر کلیه امور مربوط به انرژی اتمی در کشور تأسیس می‌گردد.
ماده ۲- سازمان دارای شخصیت حقوقی و استقلال مالی است و منحصراً تابع مقررات این قانون و اساسنامه مربوط و آئین‌نامه‌های استخدامی و مالی و اداری مخصوص به خود می‌باشد مگر آن‌که در قانونی صراحتاً از «سازمان انرژی اتمی ایران» نام‌برده شده باشد.
ماده ۳- وظایف سازمان به‌قرار زیر است:
الف. - توسعه و گسترش علوم و فنون اتمی در کشور و ایجاد زیربنای علمی و فنی لازم برای استفاده از علوم و فنون اتمی در برنامه‌های توسعه و تحول کشور.
ب. - انجام مطالعات و تحقیقات لازم در زمینه‌های مربوط به علوم و فنون اتمی.
ج. - اهتمام در کاربرد علوم و فنون اتمی در صنایع و کشاورزی و خدمات.
د. - ایجاد خدمات فنی موردنیاز کشور در زمینه علوم و فنون اتمی.
ه. - انجام بررسی‌ها و عملیات اکتشافی برای تعیین منابع مواد اولیه صنایع اتمی از قبیل: سوخت اتمی و مواد رادیواکتیو و بهره‌برداری از این منابع از طریق استخراج و تخلیص و استفاده از مواد مزبور در صنایع و نیروگاه‌ها و کارخانه‌ها و تأسیسات مختلف اتمی کشور.
سازمان موظف است اهتمام خود را برای تأمین سوخت اتمی و سایر مواد اصلی موردنیاز صنایع اتمی کشور با توجه به نیاز‌های آینده به کار ببرد؛ و - ایجاد نیروگاه‌های اتمی و بهره‌برداری از آنها برای کمک به تأمین نیروی برق موردنیاز کشور.
ز. - ایجاد تأسیسات شیرین کردن آب‌شور و بهره‌برداری از آنها برای کمک به تأمین آب موردنیاز کشور.
ح. - تولید و توزیع رادیو ایزوتوپ‌ها و سایر مواد و تجهیزات موردنیاز برای کاربرد علوم و فنون اتمی در کشور.
ط. - ایجاد هم آهنگی و نظارت بر امور مربوط به علوم و فنون اتمی در کشور که به‌وسیله سایر مؤسسات اعم از دولتی و یا وابسته به دولت و یا غیردولتی انجام می‌شود و تنظیم مقررات و ضوابط و آئین‌نامه‌های مربوط و پیشنهاد آن به مراجع ذیصلاح قانونی برای تصویب.ی - ایجاد ارتباط با مراجع بین‌المللی و یا کشور‌های خارج در زمینه علوم و فنون و صنایع اتمی به نام دولت ایران. نمایندگی دولت ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عهده سازمان خواهد بود.
ک. - انجام تحقیقات مربوط به استفاده از منابع انرژی موجود در طبیعت که مورد بهره‌برداری قرار نگرفته‌اند و اهتمام در استفاده از تجربیات سایر کشور‌ها در این زمینه از طریق ایجاد ارتباط لازم.
ماده ۴- برای انجام وظایف مذکور در ماده ۳ سازمان دارای حقوق و اختیارات زیر می‌باشد:
الف. - سازمان می‌تواند آن قسمت از تشکیلات و ادارات و سازمان‌های داخلی یا رشته‌های فعالیت خود را که مقتضی بداند به‌صورت مؤسسات تابع یا شرکت اداره کند و یا در شرکت‌های دیگر دولتی یا خصوصی سرمایه‌گذاری و مشارکت کرده و یا مشارکت و سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی و یا حقوقی را در شرکت‌هایی که تشکیل می‌دهد بپذیرد.
ب. - سازمان مجاز است دولت‌ها و یا مؤسسات دولتی و یا خصوصی خارجی را در سرمایه‌گذاری‌های علمی - فنی – صنعتی – معدنی و یا بازرگانی مشارکت دهد.
تبصره - مشارکت و سرمایه‌گذاری دولت‌ها و یا مؤسسات دولتی خارجی در طرح‌های موردنیاز سازمان منوط به تصویب هیئت دولت و رعایت مفاد ماده ۷ قانون تشکیل سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران می‌باشد.
ج. - سازمان برای انجام وظایف خود می‌تواند در خارج از کشور در طرح‌های علمی – فنی –صنعتی –معدنی و یا بازرگانی سرمایه‌گذاری و یا مشارکت کند و شعبه یا نمایندگی در خارج از کشور ایجاد نماید.
د. - سازمان می‌تواند با اشخاص و مؤسسات در داخل و یا خارج از کشور قرارداد‌های همکاری منعقد نماید و یا اتباع خارجی را که دارای تخصص و یا مهارت موردنیاز باشند استخدام کند.
ه. - سازمان می‌تواند برای سرمایه‌گذاری و خرید ماشین‌آلات و خدمات و تنخواه‌گردان از منابع داخلی و یا خارجی در حدود اعتبارات مصوب برنامه‌های اتمی کشور وام و یا اعتبار اخذ کند؛ و - سازمان می‌تواند برای تربیت نیروی انسانی فنی و تخصصی موردنیاز خود در داخل و یا خارج از کشور به هر صورت مقتضی بداند عمل نماید و مؤسسات و دوره‌های آموزشی و یا کارآموزی لازم را ایجاد نماید.
ز. - سازمان می‌تواند برای تسهیل در انجام وظایف خود به مؤسسات علمی و یا آموزشی کشور به‌صورت نقدی و یا جنسی کمک کند.
ماده ۵- بهره‌برداری از منابع سوخت اتمی و یا مواد رادیواکتیو همچنین تولید فرآورده‌های رادیواکتیو در سرتاسر کشور و واردکردن سوخت اتمی و یا مواد رادیواکتیو به کشور و توزیع این مواد در کشور برای استفاده‌های مختلف در انحصار سازمان می‌باشد.
تبصره – سازمان می‌تواند با تصویب کمیته انرژی اتمی موضوع ماده ۱۰ این قانون اجازه فعالیت در زمینه‌های موضوع این ماده را به سازمان‌های دولتی و یا وابسته به دولت و یا مؤسسات خصوصی بدهد.
ماده ۶- ارکان سازمان به‌قرار زیر است:
الف. - شورای انرژی اتمی
ب. - کمیته انرژی اتمی
ج. - رئیس سازمان
ماده ۷ - شورای انرژی اتمی مرکب از پانزده عضو به شرح زیر است:
نخست‌وزیر (رئیس‌جمهور) که سمت ریاست شورا را عهده‌دار می‌باشد.
وزیر آب و برق (وزیر نیرو)
وزیر دارایی (وزیر اقتصاد و دارایی)
وزیر علوم و آموزش عالی (وزیر فرهنگ و آموزش عالی)
وزیر اقتصاد (وزیر اقتصاد و دارایی)
وزیر کشاورزی و منابع طبیعی (وزیر کشاورزی)
وزیر بهداری (وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی)
وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه‌وبودجه
یک وزیر دیگر با انتخاب نخست‌وزیر (رئیس‌جمهور)
رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست
رئیس سازمان انرژی اتمی ایران که سمت دبیر شورا را چهار نفر از متخصصان و کارشناسان که به پیشنهاد کمیته انرژی اتمی و انتخاب رئیس‌جمهور برای مدت سه سال به عضویت شورای انرژی اتمی منصوب می‌شوند.
ماده ۸ - جلسات شورا به دعوت رئیس شورا تشکیل می‌شود و تصمیمات شورا با موافقت حداقل هشت نفر از اعضاء شورا قابل‌اجرا می‌باشد.
تبصره - نایب‌رئیس شورا از بین اعضاء شورا به‌وسیله رئیس‌جمهور تعیین و در غیاب وی وظایف رئیس شورا را انجام خواهد داد.
ماده ۹ - وظایف و اختیارات شورای انرژی اتمی به شرح زیر است:
الف. - تصویب سیاست و برنامه‌های کلی کشور درزمینه امور مربوط به علوم و فنون اتمی.
ب. - تصویب مقررات و صدور دستورالعمل‌های لازم برای حسن انجام امور مربوط به علوم و فنون اتمی در کشور.
ج. - تصویب ضوابط و مقررات مربوط به حفاظت در مقابل اشعه اتمی و هسته‌ای و تعیین طرز نظارت در این زمینه.
د. - صدور اجازه ایجاد تأسیسات اتمی در نقاط مختلف کشور، با توجه به ضوابط و شرایط ایمنی تأسیسات مزبور.
ه. - تصویب سیاست ارتباط و مبادله اطلاعات و همکاری‌های علمی و فنی و صنعتی و بازرگانی با کشور‌های خارجی در زمینه امور مربوط.
تبصره ۱- برنامه‌ها و گزارش‌ها و پیشنهاد‌ها به وسیله سازمان تهیه و از طریق دبیر شورا برای طرح در شورا تسلیم می‌گردد.
تبصره ۲- شورای انرژی اتمی می‌تواند برای بررسی امور مربوط کمیسیون‌های ویژه‌ای تشکیل دهد.
اعضاء این کمیسیون‌ها از بین اعضاء شورا و یا مسئولین مملکتی و یا متخصصان و کارشناسان مربوط به وسیله شورا انتخاب و با حکم رئیس‌جمهور به عضویت کمیسیون‌ها منصوب می‌شوند.
ماده ۱۰- کمیته انرژی اتمی دارای سه عضو به شرح زیر می‌باشد:
وزیر آب و برق (وزیر نیرو) که سمت ریاست کمیته را دارا خواهد بود.
وزیر دارایی (وزیر اقتصاد و دارایی)
وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه‌وبودجه
رئیس سازمان سمت دبیر کمیته را دارا می‌باشد و بدون داشتن حق رأی در جلسات کمیته شرکت خواهد نمود.
ماده ۱۱- وظایف و اختیارات کمیته انرژی اتمی به شرح زیر می‌باشد:
الف. - تصویب برنامه‌های اجرایی سازمان و مؤسسات تابع و یا وابسته موضوع ماده ۴ این قانون.
ب. - تصویب بودجه و آئین‌نامه‌های استخدامی و مالی و معاملات سازمان.
ج. - تعیین حدود اختیارات رئیس سازمان در مورد خرید و یا فروش سهام شرکت‌های صنعتی و یا معدنی و یا خدماتی و اخذ وام از منابع داخلی و یا خارج و استخدام اتباع خارجی در سازمان.
د. - تصویب تأسیس مؤسسات و یا شرکت‌های علمی و یا خدماتی و یا تولیدی که از طرف رئیس سازمان پیشنهاد می‌شود و تصویب اساسنامه این مؤسسات یا شرکت‌ها همچنین میزان سرمایه‌گذاری در این مؤسسات یا شرکت‌ها.
ه. - تصویب حساب درآمد و هزینه سالانه سازمان که به‌منزله تفریغ بودجه و مفاصا حساب سازمان در سال مربوط می‌باشد؛ و - انتخاب حسابرسی برای تهیه حساب درآمد و هزینه سالانه سازمان.
ماده ۱۲- رئیس سازمان با حکم رئیس‌جمهور به ریاست سازمان منصوب می‌شود.
ماده ۱۳- رئیس سازمان بالاترین مقام اجرایی سازمان و مسئول اداره کلیه امور سازمان و مؤسسات تابع و یا وابسته و نماینده سازمان در کلیه مراجع می‌باشد. در حدود مصوبات شورای انرژی اتمی و کمیته انرژی اتمی تعیین تشکیلات سازمان و استخدام و نصب و عزل مسئولان و کارکنان سازمان و صدور دستور انجام هزینه‌ها و پرداخت‌ها و تهیه برنامه فعالیت‌های سازمان در کلیه زمینه‌های مربوط و تهیه آئین‌نامه و مقررات داخلی سازمان و عقد قرارداد با اشخاص حقیقی و حقوقی و انتخاب وکیل با حق توکیل و پایان دادن به دعاوی از طریق سازش همچنین ارجاع به داوری و اخذ هر نوع تصمیم و صدور دستورات لازم برای نیل به هدف‌های سازمان و حسن انجام امور و تهیه و ارائه گزارش عملکرد سالانه سازمان به عهده رئیس سازمان می‌باشد.
ماده ۱۴- دولت هرسال به‌تناسب نیازمندی‌های سازمان اعتبارات لازم را به‌عنوان کمک در بودجه کل کشور منظور خواهد نمود.
ماده ۱۵- سازمان می‌تواند مواد و ماشین‌آلات و ابزار و وسایل کار موردنیاز خود را مشروط بر اینکه به تشخیص سازمان اجناس و مواد مشابه باکیفیت موردنظر در داخل کشور وجود نداشته باشد بدون تحصیل هیچ‌گونه پروانه از خارج وارد کند. به مواد و ماشین‌آلات و ابزار و وسایلی که سازمان برای خود و یا سازمان‌ها و مؤسسات تابع وارد کشور می‌کند حقوق و عوارض گمرکی و سود بازرگانی تعلق نمی‌گیرد.
ماده ۱۶- سازمان می‌تواند برای انجام وظایف خود اراضی و ابنیه و مستحدثات مورد لزوم را طبق ماده ۱۶ قانون سازمان برق ایران خریداری نماید.
ماده ۱۷- سازمان مشمول قانون مجازات اخلالگران در صنایع می‌باشد.
ماده ۱۸- مرکز اتمی دانشگاه تهران با کارکنان به‌استثناء اعضاء هیئت‌علمی همچنین با کلیه اموال و تأسیسات اعم از منقول و غیرمنقول و دارایی و تعهدات و بودجه مربوط حداکثر ظرف مدت دو ماه پس از تصویب این قانون به سازمان منتقل می‌شود.
ماده ۱۹- به سازمان اجازه داده می‌شود مستخدمین مشمول قانون استخدام کشوری را با رعایت مقررات مربوط به سازمان منتقل نماید. حقوق و مزایای این افراد طبق آئین‌نامه استخدامی سازمان پرداخت می‌شود.
ماده ۲۰- اساسنامه سازمان بنا بر پیشنهاد کمیته انرژی اتمی و تأیید هیئت دولت پس از تصویب کمیسیون‌های آب و برق و دارایی و استخدام مجلسین به‌موقع اجرا گذارده خواهد شد و نسبت به تغییرات بعدی اساسنامه نیز به ترتیب فوق اقدام می‌گردد.