کلیات
ضدعفونیکنندهها یا مواد آنتی سپتیک دستهای از مواد هستند که در سطح پوست، بدن و در بافتهای زنده استفاده میشوند و با اثر بر باکتریها، ویروسها، قارچها، اسپور باکتریها و سایر ارگانیسمها آنها را از بین میبرند و یا از رشد آنها جلوگیری میکنند.
گندزداها واد پاککننده ابزار، وسایل، لباسها، کاشیها، وان حمام، دستشویی و حمام هستند. مواد گندزدا برای پاکیزگی سطوح غیر زنده و مواد ضدعفونیکننده برای بافتها و موجودات زنده به کار میروند.
ضدعفونی به معنی سترون کردن نیست و در ضدعفونی ارگانیسمهای بسیار مقاوم مانند هاگ باکتریها و پریونها از بین نمیروند.
کاربرد
ضدعفونیکنندهها از عفونت، پوسیدگی و گندخونی جلوگیری میکنند. استفاده از ضدعفونیکنندهها برای تأمین سلامتی بسیار ضروری است و از عوامل مهم پیشگیری از بیماریها بخصوص، بیماریهای مسری میباشد. تفاوت اصلی میان ضدعفونیکننده و پادزیست یا آنتیبیوتیک در این است که مواد ضدعفونیکننده فقط استعمال خارجی دارند و باکتریها را نابود سازند در حالی که پادزیستها پس از مصرف خوراکی یا تزریقی وارد خون میشوند و عوارض کمی برای بدن دارند. همچنین از مواد ضدعفونیکننده برای ساخت مواد گندزدا استفاده میشوند.
مواد ضدعفونیکننده شامل دو دسته هستند، مواد ضدعفونیکننده باکتری کش که قابلیت نابود سازی مستقیم سلول باکتری از طریق نابودسازی دیواره آن که منجر به جذب آب، تورم و ترکیدن آن میشود را دارند و مواد ضدعفونیکننده مهارگر باکتری که از رشد و تقسیم سلولی باکتری جلوگیری میکنند.
تاریخچه
نخستین توضیح گسترده پیرامون استفاده نوین از ضدعفونیکنندهها در عملهای جراحی در سال ۱۸۶۷ توسط جوزف لیستر جراح انگلیسی و طی مقالهای با نام اصول گندزدایی در عمل جراحی منتشر گشت که در آن از نظریه میکروبهای بیماریزا که نخستین بار توسط لویی پاستور بیان شده بود اقتباس گردید. طبق این مقاله استفاده از موادی مانند فنول میتواند بسیاری از میکروبها را کشته و محل جراحی را ضدعفونی کند. برخی روشهای ضدعفونی مشابه در گذشته توسط دانشمندانی، چون بقراط و جالینوس و همچنین در کتیبههای باستانی سومری بیان گشتهاند. افرادی، چون جوزف اسمیت برای نخستین بار از موادی مانند الکل برای ضدعفونی زخمها و جراحتها استفاده نمودند.
نخستین استفاده از مواد ضدعفونیکننده را میتوان در عصر باستان و به هنگام مومیایی کردن اجساد مشاهده نمود. امروزه از محلول آب و فنل که دارای قدرتی خاص و ثابت است به عنوان معیاری برای مقایسه تأثیر و قدرت ضدعفونیکنندهها استفاده میشود.
مدتها قبل از کشف پنیسیلین بشر آموخته بود که بهطور تجربی بعضی مواد خام را به عنوان عامل ضد میکروب مورد استفاده قرار دهد. ۶۰۰ - ۵۰۰ سال قبل از میلاد، چینیها شیره کپک زده لوبیای شور را برای درمان عفونتها بکار میبردند.
اصطلاح آنتی بیوز اولین بار در سال ۱۸۸۹ بهوسیله ویلمین برای توجیه ماهیت رقابتی جوامع بیولوژیک که در آن فقط قویترین و اصلحترین زنده میماند، بکار برده شد و چند سال بعد این اصطلاح برای آنتاگونیسم میکروارگانیسمها نیز مورد استفاده قرار گرفت. کشف اولین ماده آنتیبیوتیک به سال ۱۹۲۸ توسط فلیمینگ صورت گرفت، او بهطور اتفاقی متوجه اثر ضدباکتریایی ماده مترشحه توسط قارچ پنیسیلیوم نوتاتوم شد. هاوارد فلوری این ماده را تخلیص کرد و با تجویز آن موفق به درمان عفونتها به روش سیستمیک شد. پس از این یافته دانشمندان مواد طبیعی دیگری را هم به عنوان آنتیبیوتیک شامل تتراسایکلین، استرپتومایسین و سفالوسپورینها به دست آوردند. پس از شناسایی ساختار این مواد توسط شیمیدانها، با ایجاد تغییرات در آنها انواع آنتیبیوتیکهای صنعتی تولید شدند. در نهایت انواع جدید این گونه آنتیبیوتیکها با اثر بخشی و ثبات شیمیایی بیشتر نیز تولید شدند.
میکروبکش
میکروب کش هرگونه زیستکش است که عفونتهای میکروبی شامل عفونتهای ویروسی و باکتریایی را از بین میبرد. زیستکش یک ماده شیمیایی یا میکروارگانیسم است که میتواند هر گونه ارگانیسم مضر را با استفاده از روشهای شیمیایی یا بیولوژیکی از بین برده، خنثی یا کنترلکند. میکروب کشهایی که تنها ویژه نابود سازی ویروسها هستند شامل داروهای ضد ویروسی و ویروس کشها میباشند.
ضدعفونیکنندههای رایج
پوویدون آیوداین POVIDONE IODINE یا همان بتادین BETADINE یک یدوفور است که اثرات تحریککنندگی ید در آن کاهش یافتهاست. بتادین یکی از مواد ضدعفونیکننده قوی میباشد که بهطور گستردهای برای ضدعفونی و پانسمان زخمها به کار میرود. یدوفور IODOPHOR مادهای است متشکل از ید و یک عامل حلکننده نظیر پوویدون و یا سورفکتانت که وقتی به صورت محلول است ید آزاد میکند. گزینه بهتری برای ضدعفونی سطح پوست و زخمها است، چراکه بر روی روند التیام اثر منفی بر جای نگذاشته و با در اختیار داشتن ید فعال کافی اثری پایدارتر دارد. مزیت آنتی سپتیکهای حاوی ید، طیف گسترده فعالیت ضد میکروبی (کشتن غالب پاتوژنها حتی اسپورها) میباشد.
ساولن در ضدعفونی سریع ابزارها و وسایل پزشکی و جراحی و همچنین شستشوی دست جراح و تمیز کردن زخمها کاربرد دارد. همچنین محلول یک درصد آن برای ضدعفونی زخمها و شستن پوست دست و بدن بسیار مناسب است. این ماده باکتری کش قوی است، ولی بر ویروسها اثری ندارد. از تماس ساولن با چشم و گوش باید جلوگیری کرد. ورود آن در گوش باعث کر شدن میشود. ساولن باید به دور از نور و در ظرفهای کدر نگهداری شود. درب ظروف محتوی ساولن نباید چوب پنبهای و پلاستیکی باشد. زیرا این مواد، ساولن را خراب میکنند. ساولن توسط صابون شسته و بیاثر میشود.
ید در ۳ شکل مورد استفاده قرار میگیرد:
- تنتور ید TINCTURE OF IODINE: ترکیب ید و الکل است. از ۲ تا ۵ درصد ید و الکل اتانول تشکیل یافتهاست. در ضدعفونی زخمها، و گندزدایی آب آشامیدنی مصرف میگردد. اما امروزه استفاده از آن بمنظور ضدعفونی زخمهای سطحی و کوچک توصیه نمیگردد، چراکه باعث شکلگیری جای زخم SCAR گردیده و زمان ترمیم و التیام را افزایش میدهد.
- محلول ید دار لوگول (LUGOL`S IODINE) (IKI): از پنج درصد ید، و یدید پتاسیم POTASSIUM IODIDE و آب مقطر تشکیل یافتهاست.
آب اکسیژنه به صورت محلول ۶ درصد در ضدعفونی وبوزدایی زخمها بکار میرود. محلول ۱ تا ۲ درصد آن نیز به عنوان کمکهای اولیه در منزل برای ضدعفونی زخمها و خراشیدگیها مصرف میشود. اما استفاده از آن توصیه نمیگردد، چراکه یک ماده اکسیدکننده قوی بوده و علاوه بر افزایش زمان بهبودی، باعث تشکیل جای زخم (SCAR) میگردد. شستشو با آب و صابون و یا محلول آب و نمک رقیق گزینه بهتری است.
کلرهگزیدین به صورت منفرد در غلظتهای ۰.۵ تا ۴ درصد و در غلظت کمتر در ترکیب با الکل مورد استفاده قرار میگیرد. به عنوان ضدعفونیکننده پوست و زخمها و همچنین درمان التهاب لثه در دهانشویهها استفاده میشود.
فرگشت پایداری
در اثر رویارویی مداوم با پادزیست و ضدعفونیکنندهها باکتریها با گذشت زمان در اثر جهشهای زیستی دچار فرگشت یا تکامل میشوند که این تکامل شامل مقاومت و پایداری در مقابل آن مادهٔ پادزیست یا ضدعفونیکننده است.
غلظت ضدعفونیکننده
غلظت ضدعفونیکننده باید کاملاً غلظت متناسب و تنظیم شدهای باشد، زیرا غلظت کم میتواند حتی منجر به رشد بیشتر ریزجاندارانی مانند باکتریها و ویروسهایی که نسبت به آن ضدعفونیکننده پایداری و مقاومت دارند شود و غلظت بالا میتواند منجر به آسیب رسیدن به بافتهای منطقه شده و هنگام بهبود جراحت را درازا ببخشد.