کلیات
نفت به عنوان یکی از منابع اصلی و حیاتی تولید انرژی و تولید فرآورده های شیمیایی اکنون بخش مهمی از اقتصاد جهانی را به خود اختصاص داده است و اقتصاد بسیاری از کشورها به ویژه کشورهای تولید کننده این محصول به
نفت وابسته است. بر این اساس افزایش و یا کاهش قیمت نفت، همواره اقتصاد کشورها را در ابعاد کلان متأثر و شرایط ویژه ای را برای آنها ایجاد می کند. قیمت نفت همواره در تلاطم بازار افزایش و یا کاهش می باید و از متغیرهای فراوانی تأثیر می پذیرد.
متغیرهای قیمت نفت
پس از کشف منابع عظیم گاز طبیعی در ۱۹۵۹ در هلند و افزایش درآمدهای ارزی حاصل از صدور آن، اقتصاد این کشور با مشکلات متعددی روبهرو گشت که غالباً از آن به «بیماری هلندی» یاد میگردد. پس از آن هر گاه که درآمدهای بخش صادراتی کشور، منجر به ورود مقادیر قابل توجهی ارز گردد، خطر ابتلا به این بیماری به ذهن خطور میکند.
در وهله اول به نظر میرسد که منشأ این مشکل افزایش قیمت یا مقدار کالای صادراتی باشد، در حالی که این مسأله میتواند از ورود سرمایه ناشی از استقراض نیز پدیدار شود. به طور مثال یانگر (۱۹۹۲) به بررسی این پدیده در ارتباط با اخذ وام خارجی و ورود سرمایه به کشور غنا پرداخته است. اما این بیماری در کشورهای صادرکننده نفت پس از اولین شوک نفتی در ۱۹۷۳ ـ. در نتیجه تلاشهای کشورهای عضو اوپک برای افزایش قیمت نفت ـ. ظهور کرد. این مسأله تغییرات ساختاری زیادی را در کشورهای صادرکننده نفت حوزهی خلیج فارس به وجود آورد. به هر حال، ممکن است که این مسأله علت اصلی تحولات پرشتاب خاورمیانه نباشد، اما به عنوان یکی از عوامل فراهم کردن بستر اقتصادی تحولات اقتصادی سیاسی سه دهه اخیر قابل توجه است.
اقتصاد ایران از دیرباز به عدم تعادلها در اقتصاد کلان دچار بوده است. در عصر قاجار دولت اقتصادی به معنی امروزی وجود نداشت و اصولاً هزینههای دولتی به مفهوم کنونی نبود. عدم تعادلها از طریق دادن اعتبارات یا اخذ وامها تا حدودی جبران میگشت و اقتصاد همیشه در شرایطی بود که مثلاً تراز بازرگانی با خروج طلا و فلزات قدیمی از کشور متعادل میشد. با کشف نفت و تزریق درآمدهای نفتی به بودجه دولت نیاز به وام خارجی تا حدودی کاهش یافت. اما فقط زمانی که قیمت نفت در اولین شوک نفتی دهه ۱۳۵۰ شدیداً افزایش یافت، ایران از جرگهی کشورهای وامگیرنده خارج شد.
در برنامه اول (۳۴ ـ. ۱۳۲۷) پیشبینی شده بود که استقراض خارجی ۳۱ درصد از کل منابع درآمدی برنامه و ۶۰ درصد از کل استقراض را تأمین کند که با شروع نهضت ملی شدن نفت و روی کار آمدن دولت ملی دکتر مصدق برنامه عملاً به اجرا درنیامد.
در برنامه دوم، استقراض خارجی به ۲۷ درصد کل منابع درآمدی برنامه و ۸۶ درصد کل استقراض در طی برنامه در نظر گرفته شده بود. این مسأله در مورد برنامههای سوم به ترتیب ۱۴ درصد، ۹۱ درصد و برنامه چهارم به ۱۴ درصد، ۵۳ درصد رسید.
کشور در آستانه برنامه پنجم دچار تحولاتی عظیم گشت. در شروع برنامه
قیمت نفت در طی یک سال از ۹/۱ دلار به حدود ۱۰ دلار رسید و درآمدهای نفتی به خزانه دولت سرازیر گشت. حکومت وقت قسمت اعظمی از دلارهای نفتی را در قالب برنامه پنجم درآورد، به طوری که سطح پولی برنامه عمرانی دو برابر گردید. این مسأله سبب مشکلاتی شد که قبلاً برای کشورهای دیگر پیش آمده بود و از آن به عنوان بیماری هلندی یاد میشود.
تکیه به نفت در سالهای پس از انقلاب نیز ادامه یافته است. با شروع جنگ و ادامه آن عملاً نظام تولید کشور تحت تأثیر شرایط جنگ، بحران مدیریت و مالکیت مختل گردید. مدیریت اقتصاد در طی این سالها به دنبال فروش هر چه بیشتر نفت برای تأمین هزینههای جنگ و مایحتاج ضروری کشور بود؛ لذا بازار سیاه به سایر کالاهای اساسی، بادوام و حتی خوراکی کشیده شد. پس از پایان جنگ و شروع اولین برنامه پنج ساله پس از انقلاب، سهم ارزش افزوده بخش نفت به قیمت ثابت به تولید ناخالص داخلی در طی سالهای برنامه از ۲۰ تا ۳/۲۱ درصد در نوسان بود.
سیاستهای تجاری در خصوص تشویق صادرکنندگان و به حرکت افتادن بخشهای صادراتی اقتصاد که در دوران جنگ به تعطیلی کشیده شده بود سبب شد که سهم صادرات نفت در کل صادرات که در اوایل برنامه حدود ۹۲ درصد در ۱۳۶۸ بود به حدود ۷۹ درصد کاهش یافت. برنامه دوم به دلیل معضلاتی که در آن پیش آمده و عملاً به شکست یکسانسازی نرخ ارز منجر شده بود، نیاز به صادرات نفت برای برنامههای توسعه و طرحهای زیادی که در برنامه اول تعریف شده بود موجب شد که سهم صادرات نفتی در کل صادرات به ۳/۸۲، ۸۶، ۴/۸۴ درصد در سالهای دوم، سوم و چهارم برنامه دوم توسعه برسد.
شوک نفتی
معمولاً منظور از
شوک نفتی تغییرات ناگهانی در قیمت نفت است. به نظر میرسد در این تعریف خام همه کارشناسان متفقالقول هستند، اما در بحث سنجش آن بر متغیرهای اقتصاد کلان تعاریف گوناگون و بنابراین روشهای اندازهگیری متعددی ارایه میشود و ظاهراً بخشی از اختلاف در نتایج نیز از این مسأله نشأت میگیرد.
برای مثال مطالعات صورت گرفته توسط انگل و پاتون (۲۰۰۱)، کوپر (۲۰۰۲) و خیمنس رودریگز (۲۰۰۲) با استفاده از مدلهای آرچ ـ. گاچ صورت گرفته است. در حالی که در برخی از مطالعات دیگر از یک تعریف قراردادی برای بیثباتی قیمت نفت استفاده میشود.
مثلاً هامیلتون (۱۹۹۶) بیثباتی را افزایش بیش از ۲۵ درصد ماکزیمم قیمت نفت در سال قبلتر تعریف کرده است. اما به دور از مباحث نظری، آنچه امروزه از شوک نفتی در اذهان جای گرفته است شوکهایی است که هنوز از تعداد انگشتان یک دست فراتر نرفته است. آنها عبارتند از: شوک نفتی اول که به دنبال تلاش اوپک در ۱۹۷۲ ـ. ۱۹۷۴ روی داد و ماحصل آن افزایش قیمت نفت از هر بشکه ۹/۱ دلار در ۱۹۷۲ به ۴۱/۱۰ دلار در ۱۹۷۴ بود، به عبارت دیگر طی دوره مورد نظر قیمت نفت به بیش از ۵ برابر افزایش یافت
دومین شوک نفتی در ۱۹۷۸ (۱۳۵۷ خورشیدی) روی داد. بروز انقلاب و اعتصابات کارکنان صنعت نفت سبب قطع صادرات نفت ایران به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان نفت در دنیا، سبب افزایش قیمت نفت گردید. قیمت نفت در بازار تک محمولهای به ۴۰ دلار در هر بشکه رسید. سومین شوک نفتی برخلاف دو شوک اول و دوم سقوط قیمت نفت در ۱۹۸۵ را در پی داشت.
قیمت نفت که حال پس از گذشت چند سال از پیروزی انقلاب در ایران و صادرات مجدد نفت این کشور به ۳۴ دلار در اوایل دهه هشتاد رسیده بود، مرتباً کاهش یافت. اوج این کاهش در ۱۹۸۵ بود که در طول آن سال قیمت نفت از ۲۸ دلار به ۱۱ دلار سقوط کرد. چهارمین شوک نفتی در ۱۹۹۱ و به دنبال اشغال کشور کویت توسط ارتش عراق و به دنبال آن حمله آمریکا و متحدینش به عراق پدید آمد. در این سال قیمت نفت به حدود ۴۰ دلار نیز رسید، اما این قیمت فقط حدود یک ماه دوام آورد و سپس در طول سال تدریجاً به ۲۰ دلار کاهش یافت.
ایدن بردلی، مدیر اجرایی بانک «کامنولت» استرالیا، با حضور در شبکه تلویزیونی «سی ان بی سی» از بازار کالا و نفت گفت. به عقیده بردلی، اگرچه کندی رشد اقتصاد چین به تقاضای نفت ضربه زده است، اما کماکان عرضه بیش از تقاضا عامل اصلی سقوط قیمت نفت است.
مدیر اجرایی بانک «کامنولت» گفت: اگرچه در رابطه با بازار کالا، کاهش تقاضا را عامل اصلی افت قیمتها میدانند، اما به عقیده من درباره نفت، دومین عامل است. چرا که تخمین زده شده در سال جاری رشد مصرف حدود ۱.۴ میلیون بشکه باشد که چین به تنهایی ۳۵۰ هزار بشکه از این مقدار را به خود اختصاص میدهد.
بردلی با تأکید بر اهمیت تقاضا در افت قیمتها، تصریح کرد: با این حال اصلیترین مشکل، تقاضا نیست. معضلاتی که اخیراً و ظرف ۱۲ ماه گذشته در حوزه نفت مشاهده شده بیشتر به عرضه مربوط است. مازاد تولید روزانه نفت حدود دو میلیون بشکه است که بیشتر از جانب آمریکا میرسد.
به گفته بردلی متغیر اصلی و مؤثر در قیمت نفت تولید است و دادههای مربوط به آمریکا محرک قیمت نفت خواهد بود.
وی افزود: تا جایی که در سال ۲۰۱۵ دیدیم، دادههای منتشر شده از آمریکا درباره تعداد دکلهای نفتی و حدسیات درباره میزان تولید و موارد دیگر، عامل اصلی تعیین کننده قیمت نفت تا آخر سال خواهد بود.
مجری «سی ان بی سی» پرسید، آیا این احتمال میرود که اعضای اوپک، به کاهش تولید فکر کنند؟ چرا که بسیاری از این کشورها از جمله عربستان سعودی برای ایجاد تعادل در بودجه کشور نیاز به قیمتهای بالاتری دارند.
ایدن بردلی در پاسخ، اظهار کرد: یکی از مسائلی که اخیراً زیاد مورد بحث قرار گرفته این است که در بازار نفت در یک یا دو سال اخیر، دو تغییر ساختاری با هم اتفاق افتاده است. این را هم در نظر داشته باشید که ظرف ۱۵۰ سال اخیر، به طور کل هفت تغییر ساختاری داشتیم.
بردلی از افزایش تولید آمریکا و تکمیل ظرفیت اوپک به عنوان دو تغییر ساختاری یاد کرد و توضیح داد: سه تا از هفت تغییر ساختاری پیشین نیز از تولید روی آب در آمریکا ناشی شده بود. این افزایش تولید، نوسانات را زیاد میکند. صنعت نفت با قیمت ۴۰ دلار ویران و با ۶۰ دلار در هر بشکه باز جان خواهد گرفت.
وی ادامه داد: تغییر دیگر که بسیار جالب هم هست، این است که برای اولین بار در ۳۰ سال گذشته، میبینیم که بازار نفت، ظرفیت مازاد اوپک را ندارد. به این معنی که خصوصاً عربستان سعودی دیگر آن برش قبلی را ندارد و نمیتواند سیاستهایش را به سایر کشورهای عضو سازمان تحمیل کند.
ایدن بردلی در خصوص دقت دادهها، تصریح کرد: فکر میکنم تمام دادههایی که امروزه چه درباره تولید و چه تقاضا دریافت میکنیم، یا گمانهزنیهای سازمانهایی مانند وزارت انرژی است، یا چند ماه از تاریخش گذشته و همینها نیز به نوسانات بازار میافزاید.
عوامل موثر بر کاهش قیمت نفت
همانطور که اشاره شد، متغیرهای فراوانی زمینه ساز افزایش و یا
کاهش قیمت نفت در مرور زمان می شود که در ادامه به صورت جزئی تر سه عامل مهم آن بررسی می شود.
رکود اقتصادی
شاید بزرگترین ریسک برای قیمت نفت، رکود اقتصادی است. اقتصاد جهانی در حال حاضر سیگنالهای هشداردهندهای را بروز داده که شامل کندی رشد اقتصادی در چین، رشد منفی تولید ناخالص داخلی در بخشهایی از اروپا، بحرانهای ارزی در بازارهای نوظهور و نوسان مالی در سراسر جهان بوده است. تحلیلگران شرکت “وود مک کنزی” در این باره نوشتند: زنگ خطر به صدا درآمده است. رشد تقاضا یکی از ارکان قوت بازار نفت از زمان افت قیمتها بوده و از سال ۲۰۱۲ هر سال از یک میلیون بشکه در روز فراتر رفته است. ما رشد تقاضا برای نفت در سال ۲۰۱۹ را ۱.۱ میلیون بشکه در روز پیشبینی میکنیم، اما این روند در خطر است.
منفی شدن قیمت نفت
همزمان با شیوع ویروس کرونا در جهان و کاهش شدید مشتریان نفت، قیمت نفت در بازار جهانی به شدت کاهش یافت. بر اساس گزارشهای منتشر شده قیمت هر بشکه نفت پایه وست تگزاس اینترمدیت برای تحویل در ماه مه، در جریان معاملات روز دوشنبه بازارهای جهانی، بزرگترین سقوط روزانه خود را تجربه کرد و با ۳۱۶ درصد کاهش به منفی ۳۹ دلار و ۵۵ سنت رسید که رقمی بیسابقه در طول تاریخ به شمار میرود.
روزنامه گاردین روز دوشنبه یکم اردیبهشت ۹۹ دلیل این سقوط قیمت از ۱۸ دلار به منفی ۳۵ دلار که از قضا بیش از ۵۳ دلار کاهش داشت را اینگونه توصیف کرد که شرکتهای آمریکایی دیگر جایی برای انبار کردن نفت خود ندارند. ظرفیت این انبارها تمام شده و شرکتها مجبور هستند به خریداران برای بردن نفت مازاد خود، حتی تا بشکهای ۳۵ دلار پول بدهند.
کد خبر: ۱۱۱۵۹۸۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۷
قیمت نفت در اوایل معاملات روز چهارشنبه بازار آسیا تحت تاثیر تنشهای ژئوپلیتیکی متاثر از هشدار روسیه برای قطع عرضه گاز به لهستان و بلغارستان و امیدواری به تدابیر محرک اقتصادی چین، افزایش یافت.
کد خبر: ۱۱۱۵۸۹۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۷
قیمت نفت خام همچنان کاهشی
قیمت نفت در بازار جهانی، امروز روند کاهشی خود را ادامه داد به طوری که هر بشکه نفت خام وست تگزاس اینترمدیت با سه و ۲۳ صدم درصد کاهش به ۹۸ دلار و ۷۷ سنت رسید.
کد خبر: ۱۱۱۵۵۴۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۵
قیمت نفت در معاملات روز جمعه بازار جهانی تحت تاثیر چشم انداز افزایش نرخهای بهره، رشد اقتصادی جهانی ضعیفتر و قرنطینه کووید ۱۹ در چین که تقاضا برای سوخت را متاثر خواهند کرد، کاهش یافت و در مسیر ثبت حدود چهار درصد کاهش هفتگی قرار گرفت.
کد خبر: ۱۱۱۵۰۷۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۲
قیمت نفت در معاملات روز دوشنبه تحت تاثیر رشد نگرانیها نسبت به کمبود عرضه جهانی با عمیق شدن بحران اوکراین، افزایش یافت.
کد خبر: ۱۱۱۴۴۰۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۲۹
نفت در آستانه تعطیلات آخر هفته طولانی، روز پنج شنبه تحت تاثیر اقدام اتحادیه اروپا در بررسی ممنوعیت نفت روسیه در قیمت بالاتری بسته شد و به رشد هفتگی دست یافت.
کد خبر: ۱۱۱۳۸۶۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۲۶
جدیدترین گزارش ماهانه اوپک نشان داد که قیمت نفت سنگین ایران ماه میلادی گذشته ۲۰.۸ درصد افزایش پیدا کرده است.
کد خبر: ۱۱۱۳۶۵۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۲۴
قیمت نفت در ابتدای معاملات روز سهشنبه تحت تاثیر احتمال اعمال تحریمهای بیشتر علیه بخش انرژی روسیه و هشدار اوپک درباره عدم امکان جایگزینی نفت روسیه، روند نزولی روز گذشته را معکوس کرد و افزایش یافت.
کد خبر: ۱۱۱۳۴۶۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۲۳
قیمت نفت تحت تاثیر برنامه کشورهای مصرف کننده برای برداشت ۲۴۰ میلیون بشکه نفت از ذخایر اضطراری، در معاملات روز جمعه بازار جهانی کاهش پیدا کرد و در مسیر ثبت حدود سه درصد کاهش هفتگی قرار گرفت.
کد خبر: ۱۱۱۲۷۲۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۱۹
قیمت نفت برنت در معاملات روز چهارشنبه تحت تاثیر تهدید تحریمهای جدید علیه روسیه و تاثیر آن بر وضعیت عرضه، اندکی افزایش یافت و افت ابتدای معاملات را تا حدودی جبران کرد.
کد خبر: ۱۱۱۲۴۳۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۱۷
قیمت نفت در اوایل معاملات روز سه شنبه بازار جهانی تحت تاثیر ابهامهای جدیدی که نگرانیها نسبت به اختلالات عرضه را برانگیخت، افزایش یافت.
کد خبر: ۱۱۱۲۲۳۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۱۶
قیمت نفت روز جمعه که اعضای آژانس بین المللی انرژی برای پیوستن به بزرگترین برداشت آمریکا از ذخایر نفت استراتژیک موافقت کردند، کاهش پیدا کرد و بزرگترین کاهش هفتگی در دو سال گذشته را رقم زد.
کد خبر: ۱۱۱۱۸۱۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۱۳
قیمت نفت در معاملات روز چهارشنبه بازار جهانی تحت تاثیر چشم انداز تحریمهای جدید غرب علیه روسیه با وجود پیشرفت مذاکرات صلح میان مسکو و کییف، بخشی از ضرر سنگین اخیرش را جبران کرد و افزایش یافت.
کد خبر: ۱۱۱۱۴۸۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۱۰
قیمت نفت تحت تاثیر مذاکرات صلح بین اوکراین و روسیه و نگرانیها از کاهش تقاضا برای سوخت در چین، در معاملات روز سه شنبه بازار جهانی کاهش یافت و به روند کاهشی روز گذشته ادامه داد.
کد خبر: ۱۱۱۱۳۷۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۰۹
قیمت نفت در معاملات روز دوشنبه بازار جهانی تحت تاثیر نگرانیها نسبت به ضعیف شدن تقاضای چین برای سوخت، بیش از سه دلار سقوط کرد.
کد خبر: ۱۱۱۱۳۱۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۰۸
هشدار مسکو به غرب؛
در حالی مسکو به اروپا برای رسیدن قیمت نفت به ۵۰۰ دلار در هر بشکه هشدار داده است که اتحادیه اروپا برای بررسی تحریم نفت خام روسیه خود را آماده میکند.
کد خبر: ۱۱۱۰۶۵۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۰۲
قیمت نفت روز چهارشنبه برای پنجمین بار در شش روز گذشته در پی واکنش معامله گران به پیشرفت مذاکرات صلح میان روسیه و اوکراین و افزایش غیرمنتظره ذخایر آمریکا، کاهش پیدا کرد.
کد خبر: ۱۱۱۰۱۳۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۲/۲۶
حمید حسینی گفت: تخفیفی که وزارت نفت برای خوراک پالایشی ها در نظر گرفته ثابت و با افزایش قیمت نفت حاشیه سود این نمادها کاهش می یابد.
کد خبر: ۱۱۱۰۱۱۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۲/۲۶
قیمت نفت در معاملات روز سه شنبه بازار جهانی تحت تاثیر مذاکرات آتش بس میان روسیه و اوکراین و نگرانیها در خصوص تقاضا در چین پس از افزایش موارد ابتلا به کووید ۱۹، به پایینترین قیمت دو هفته اخیر سقوط کرد.
کد خبر: ۱۱۰۹۸۴۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۲/۲۴
قیمت نفت در معاملات روز دوشنبه بازار جهانی با ادامه تلاشهای دیپلماتیک برای پایان دادن به جنگ در اوکراین و مهیا شدن بازارها برای نرخهای بهره بالاتر در آمریکا، حداکثر چهار دلار در هر بشکه کاهش پیدا کرد و روند نزولی هفته گذشته را ادامه داد.
کد خبر: ۱۱۰۹۵۸۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۲/۲۳