کلیات
زیارت ناحیه مقدسه از زیارتنامههای امام حسین (ع) که در روز عاشورا و غیر آن خوانده میشود. دو زیارت به این نام وجود دارد که یکی زیارت ناحیه مشهور است و دیگری زیارت الشهدا نام دارد و در آن نام یاران امام و قاتلان آنها آمده است.
زیارت مشهور، با سلام بر پیامبران الهی و ائمه اطهار (ع) آغاز میشود و سپس با سلام بر امام حسین (ع) و یاران ایشان ادامه مییابد. پس از آن، به شرحی از اوصاف و کردار امام، زمینههای قیام، شرح شهادت و مصائب ایشان و عزادار شدن تمام عالم و موجودات زمینی و آسمانی میپردازد. این زیارت با توسل به ائمه و دعا به درگاه خداوند پایان مییابد.
در انتساب این دو زیارت به امام زمان (عج) نظرات مختلفی وجود دارد.
علت نامگذاری
ناحیه مقدسه اصطلاحی است که شیعیان، از زمان امام هادی (ع) تا پایان غیبت صغری برای اشاره به امام معصوم (ع) استفاده میکردند. چون این زیارت توسط یکی از نائبان خاص امام زمان (عج) نقل شده است زیارت ناحیه مقدسه نامیده میشود.
زیارت ناحیه مشهور و غیر مشهور
در میان زیارتنامههای امام حسین (ع)، دو زیارت منسوب به ناحیه مقدسه است:
۱. زیارت مشهور، که توسط یکی از نائبان خاص امام زمان (عج) به دست ما رسیده است. این زیارت در منابع زیر آمده است: شیخ مفید (مزار، مخطوط)، المزار الکبیر، بحار الانوار، کتاب الدعا و الزیاره، رمز المصیبه، الصحیفه الهادیه، الصحیفه المهدویه، کلمة الامام المهدی علیهالسلام.
۲. زیارت دیگر که به زیارت الشهدا معروف است زیارتی است که توسط شیخ محمد بن غالب اصفهانی در سال ۲۵۲ق به دست ابو منصور بن عبدالمنعم بن نعمان بغدادی رسیده است و در آن اسامی هشتاد نفر از یاران امام حسین (ع) و نام قاتلانشان آمده است. این زیارتنامه با توجه به تاریخ صدورش مربوط به امام هادی (ع) (شهادت ۲۵۴) یا امام حسن عسکری (ع) است و در آن تاریخ امام مهدی (عج) به دنیا نیامده بود، مگر اینکه در نقل تاریخ صدور روایت تصحیف صورت گرفته باشد. [نیازمند منبع]متن این زیارت در کتابهای: اقبال الاعمال، بحار الانوار، عوالم، ناسخ التواریخ، کتاب الدعا والزیاره، رمز المصیبه، انصار الحسین آمده است.
متن و محتوای زیارت ناحیۀ مشهور
زیارت ناحیه مقدسه با درود بر پیامبران و اهل بیت، امام حسین (ع) و یارانش درکربلا آغاز میشود: «السلام علی آدم صفوة الله من خلیفته...» پس از آن، به شرح اوصاف و کردار امام حسین پیش از جنگ، زمینههای جنگ او، شرح کشته شدن و سختیهای او و یارانش، و عزادار شدن تمام عالم و موجودات زمینی و آسمانی میپردازد. در پایان، با توسل به اهل بیت و دعا پایان میپذیرد.
سلام
در ابتدای این زیارت نام ۲۲ تن از انبیای الهی ذکر شده و پس از آن بر تکتک اصحاب کساء با ذکر برخی از خصوصیاتشان سلام داده شده است. در این زیارت سلام بر امام حسین (ع) گاهی با ذکر نام و فضائل و عملکرد ایشان و گاهی بر اعضا و جوارح با بیان مصیبت وارده بر آنها آمده است.
در بخش بعد به یاران و همراهان امام سلام داده میشود.
اشاره به جایگاه دینی و اجتماعی امام
در بخش بعد اوصافی از امام حسین و جایگاه او بیان شده و به بخشی از علتهای قیام عاشورا اشاره میشود: «علم به شرایط موجود تو را واداشت تا پرچم مخالفت برداشته و با مخالفان کارزار کنی، با فرزندان و خاندان و پیروان و دوستان به راه افتادی و با حکمت و پند و اندرزهای نیکو به سوی خداوند خواندی، و به بر پا داشتن حدود و فرمانبری از معبود امر نمودی و از پلیدی و سرکشی بازداشتی و با ظلم و ستم مقابله کردی».
توصیف واقعه عاشورا
در این قسمت در توضیح برخی از حوادث روز عاشورا چنین آمده است:
پس از آنکه آنان را از کار خود بازداشتی و حجت و دلیل تأکید نمودی؛ بیعتت را شکستند و بر پروردگار و جدّت خشم گرفته و با تو جنگیدند؛ و آن شخص ملعون به لشکریانش دستور داد تو را از آب و وارد شدن به آن بازدارند... تیرها و سنگها را به سوی تو پرتاب کردند و دستهای جنایتکارشان را برای نابودیات گشودند... از هر سو تو را محاصره کردند و زخمهای عمیق بر تو وارد ساختند... تا اینکه از اسب مجروح بر زمین افتادی، اسبها با سمهایشان بر تو تازیدند و ستمگران شمشیرهای بُرّانشان را بر تو فرود آوردند... وَ الشِّمرُ جالِسٌ عَلی صَدرِکَ، وَ مولغٌ سَیفَهُ عَلی نَحرِکَ، قابِضٌ عَلی شَیبِکَ بِیدِهِ، ذابِحٌ لَکَ بِمُهنَدِهِ: در حالی که شمر بر روی سینهات نشسته و شمشیرش را بر گودی زیر گلوی تو فرو برده و محاسنت را با دستش گرفته بود، سرت را با شمشیر خود برید!
توصیف مصیبت بعد از عاشورا
این بخش زیارت به حوادث پس از شهادت امام حسین (ع) میپردازد: «سرت بر فراز نیزه قرار داشت و خانوادهات همچون بندگان اسیر و در غل و زنجیر قرار گرفتند. چهرهشان از گرما میسوخت و در بیابانها و دشتهای پهناور پیش برده میشدند، دستهایشان به گردن آویخته و در بازارها آنان را میگرداندند».
امام زمان (عج) این ضایعه را مساوی با کشتن اسلام و... بیان میفرماید: «وای بر سرکشان گنهکار! به کشتنت اسلام را کشتند و نماز و روزه را بیهوده و مهمل گذاشتند. سنتها و احکام را شکستند و پایههای ایمان را نابود کردند. آیات قرآن را تحریف و در فساد و دشمنی سخت تلاش نمودند... کتاب خدا رها شد و به حق خیانت گردید». «با رفتن تو، الله اکبر، لااله الاالله، حرام و حلال، تنزیل و تأویل از میان رفت. پس از تو تغییر، تبدیل، بیدینی، کفر، خواهشهای نفسانی، گمراهیها، آشوبها، بیهودگیها و باطلها آشکار شد».
بازتاب این مصیبت در هستی
عظمت این مصیبت به نحوی است که سرتاسر هستی، عزادار و به ماتم و سوز و گریه نشستند: «پیامبر آشفتهخاطر شد و دلش گریست و به خاطر تو فرشتگان و پیامبران به او تسلیت گفتند و به خاطر تو مادرت زهرا سوگوار و مصیبتزده شد. فرشتگان مقرب برای سوگواری و تسلیت گفتن به پدرت امیر مؤمنان نزد او میرفتند و برایت در اعلی علیین مجلس عزا و ماتم بر پا شد... آسمان و ساکنانش، بهشت و خزانهدارانش، و کوههای گسترده بر روی زمین و کرانههایش، و دریاها و ماهیانش، و جنیان و فرزندانشان و خانه خدا و مقام ابراهیم و مشعر الحرام و حل و حرم برای تو گریستند».
بخش پایانی و دعا
بخش پایانی این زیارت به استغفار و دعا برای زائر و سایر مؤمنین اختصاص داشته و با نماز زیارت به پایان میرسد.
سند زیارت
قدیمیترین منبع موجود این زیارت، کتاب المزار الکبیر ابن المشهدی (متوفای ۵۹۵ق) است. وی این زیارت را با حذف سند نقل کرده و در آغاز کتابش تصریح میکند که این زیارات با سند متصل به او رسیده، ولی برای اختصارِ کتاب و اطمینانی که به صدور زیارات از معصوم داشته، سندها را حذف کرده است. اما آیت الله خویی، اعتبار کتاب المزار الکبیر ابن المشهدی را نمیپذیرد و وی را شخصی مجهول الهویه میداند. محمدهادی یوسفی غروی نیز در مستند بودن این زیارت تردید کرده است او میگوید سه نوع زیارت ناحیه متداخل وجود دارد که با هم متناسب نیستند و همچنین برخی از مطالب این زیارت با مسلّمات تاریخ و اخبار معتبر مقتل سازگاری ندارد.
در مقابل بیشتر عالمان ابن مشهدی را توثیق و تأیید کرده و اعتبار کتاب المزار الکبیر را پذیرفتهاند؛ از جمله شهید اول شیخ حر عاملی، علامه مجلسی (در بحارالانوار)، محدث نوری (در مستدرک الوسائل)، شیخ عباس قمی، سید محسن امین و آقا بزرگ تهرانی.
منابع قدیمیتری نیز برای این زیارت بیان شده است. علامه مجلسی در بحار الانوار در هنگام نقل این زیارت میگوید که شیخ مفید (متوفای۴۱۳ق) آن را در کتاب المزار خویش جزء اعمال روز عاشورا ثبت کرده است. ولی در نسخههای موجود المزار این متن وجود ندارد.
همچنین گفته شده است سید مرتضی (متوفای۴۳۶ق)، که شاگرد شیخ مفید بود، در کتاب مصباح الزائر از این زیارت یاد کرده است بدون اینکه آن را به ناحیه مقدسه منتسب کند. البته این کتاب اکنون موجود نیست و تنها نشانهای که از آن در دست داریم عبارات سید بن طاووس در مصباح الزائر است. علامه مجلسی نیز در نقل این زیارت به کتاب سید مرتضی اشاره کرده است.
شرحهای زیارت ناحیه
برای این زیارتنامه شرحهایی نوشته شده که از آن جمله است:
الذخیرةالباقیه، محمدجعفر شاملی شیرازی، (فارسی).
الشمس الضاحیه، جمعی از علما، (فارسی).
تحفه قائمیه، حاج شیخ محمدباقر فقیه ایمانی (فارسی).
کشف داحیه، برخی از علمای هند، (اردو).
همره نور، شرح زیارت ناحیه مقدسه، سید هدایتالله طالقانی.
سلام موعود، (بیان تحلیلی و توصیفی زیارت ناحیه مقدسه)، دکتر محمد رضا سنگری.
زیارت ناحیه غیر مشهور (زیارت الشهداء)
یکی دیگر از زیارات ناحیه، زیارتی است که سید بن طاووس در اقبال، ضمن اعمال روز عاشورا به سند خویش روایت کرده است. این زیارت مشتمل بر نام شهدای کربلا است و با جمله: «اَلسّلامُ عَلَی اَوّلِ قَتیلٍ مِن نَسلِ خَیرِ سَلیلٍ» آغاز میشود. پیش از سید بن طاووس این زیارت در المزار شیخ مفید و مزار کبیر ابن المشهدی آمده است.