کلیات
سید محمدصادق حسینی روحانی (۱۳۰۵-۱۴۰۱ش) از مراجع تقلید شیعه و استاد درس خارج فقه و اصول در قم. مجموعه ۴۱ جلدی فقه الصادق به‌عنوان دایرة‌المعارفی از مباحث فقهی شیعه از آثار اوست. سید ابوالحسن اصفهانی، سید ابوالقاسم خویی و محمدحسین غروی اصفهانی از استادان او بوده‌اند.
روحانی، تدریس درس خارج فقه و اصول را در سال ۱۳۳۰ش آغاز کرد. مرجعیت او پس از درگذشت سید حسین بروجردی رسمی شد و رساله عملیه وی در سال ۱۳۴۰ش منتشر گردید. نظرات سید محمدصادق روحانی در مواردی همچون تقلید از میت، اجازه پدر دختر در ازدواج و قمه‌زنی، با دیدگاه مشهور فقیهان شیعه تفاوت دارد.
روحانی در دهه ۱۳۴۰ش، مواضع و بیانیه‌هایی علیه حکومت پهلوی در قضایایی مانند: تصویب لایحه کاپیتولاسیون و حمله نظامیان پهلوی به مدرسه فیضیه داشت و قبل از انقلاب اسلامی ایران به فعالان انقلاب کمک می‌کرد.
زندگی‌نامه
سید محمدصادق حسینی روحانی در تیر ۱۳۰۵ش در قم به‌دنیا آمد. پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در سال ۱۳۱۵ش به نجف مهاجرت کرد و پس از تحصیل، در سال ۱۳۲۹ش به ایران بازگشت و در حوزه علمیه قم به تدریس فقه و اصول پرداخت. گفته می‌شود که وی در ۱۴ سالگی به درجه اجتهاد رسیده و اولین دوره تدریس درس خارج فقه و اصول او، سال ۱۳۳۰ش بوده است.
پدرش سید محمود روحانی، مدتی در نجف از شاگردان سید ابوالحسن اصفهانی و میرزای نائینی و در مشهد شاگرد سید حسین طباطبایی قمی بود.[۵] سید محمود روحانی از جمله کسانی بوده که برای ورود شیخ عبدالکریم حائری به قم تلاش کرده و همچنین با سید ابوالقاسم کاشانی در جریان ملی‌شدن نفت همکاری داشت.
سید محمدصادق روحانی در ۲۵ آذر ۱۴۰۱ش درگذشت.
اساتید
سید صادق روحانی در سال ۱۳۵۵ق و در سن ۱۱ سالگی وارد حوزه نجف شده و در همان سال، درس خارج فقه و اصول را شروع می‌کند. شیخ کاظم شیرازی، محمدحسین غروی اصفهانی(کمپانی)، محمدعلی کاظمینی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید حسین طباطبایی بروجردی از شناخته‌شده‌ترین اساتید وی بوده‌اند. از افراد بسیاری به‌عنوان اساتید سید صادق روحانی نام برده شده، اما بیشترین زمان تحصیل وی به‌مدت ۱۵ سال و نزد سید ابوالقاسم خویی بود.
مرجعیت
رساله عملیه سید محمدصادق روحانی پس از درگذشت آیت‌الله بروجردی، منتشر شد که اولین چاپ آن مطابق موجودی کتابخانه ملی ایران مربوط به سال ۱۳۴۰ش است. برخی معتقدند، او مرجعیتش را زودتر از معاصران خود اعلام کرد،[۱۲] زیرا هنگام اعلام مرجعیت، هنوز بسیاری از اساتید او زنده بودند.
برخی آراء فقهی
برخی از آرای سید محمدصادق روحانی با نظر عموم مراجع تقلید، تفاوت دارد از جمله:
- روحانی معتقد است با درگذشت یک مرجع تقلید، مقلدان آن مرجع باید به مرجع تقلید اعلم آن‌زمان مراجعه و در مسائل شرعی از او تقلید کنند و بقا بر تقلید از میت را جایز نمی‌داند.
- سید صادق روحانی در رابطه با ازدواج دختر باکره، اجازه و اذن پدر را شرط نمی‌داند و معتقد است، دختر بالغه و رشیده می‌تواند بدون اذن پدرش، ازدواج دائم یا موقت داشته باشد.
- روحانی از موافقان قمه‌زنی است و آن را مجاز و نیکو می‌داند.
فعالیت‌های سیاسی
سید محمدصادق روحانی، در دوران مرجعیت، قبل از انقلاب از فعالان علیه حکومت پهلوی بود و در مقاطع مختلف علیه شاه، اعلامیه‌هایی صادر کرد، اما بعدها از مسائل سیاسی کناره‌گیری کرد. از جمله اقدامات وی، صدور پیامی در سال ۴۲ش در ارتباط با حمله نظامیان شاه به مدرسه فیضیه، تحریم انتخابات دوره ۲۱ مجلس شورای ملی بوده است. از دیگر اعلامیه‌‌های او در سال ۴۳ش در مخالفت با تصویب لایحه کاپیتولاسیون است. او در سال ۵۰ش، جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی را تحریم می‌کند.در سال ۵۶ش نیز چند پیام صادر می‌کند از جمله، پیامی درباره حادثه کشتار مردم در راهپیمایی ۱۹ دی قم، اعلامیه‌ای در سالگرد واقعه کشف حجاب و اطلاعیه‌ای به مناسبت چهلمین روز کشتار مردم تبریز.
سید محمدصادق روحانی، پس از آنکه حسینعلی منتظری در سال ۱۳۶۴ به‌عنوان قائم‌مقام رهبر جمهوری اسلامی ایران معرفی شد، آذرماه ۱۳۶۴، در مجلس درس خود با این انتصاب مخالفت کرد. درس خارج فقه او به همین دلیل تعطیل و خود او محصور شد. این حصر خانگی تا سال ۱۳۸۰ تداوم یافت.
نامه آیت‌الله خویی درباره ملاقات با فرح
سید ابوالقاسم خویی در یادداشتی خطاب به روحانی درباره ناگهانی و ناخواسته بودن ملاقات فرح دیبا با خویی می‌نویسد: «شدیداً نسبت به حوادث ناگوار و فجایعی که در ایران رخ داده و رفتار ظالمانه شاه را به‌عنوان اعتراض با او مطرح کردم و او هم با ناراحتی خیلی زود از منزل خارج شد.»
نامه‌ای درباره فلسطین
سید محمدصادق روحانی در سال ۱۳۵۲ش نامه‌ای خطاب به انور سادات و حافظ اسد درباره مسئله فلسطین و لزوم اتحاد و یکپارچگی مسلمانان در برابر اسرائیل نوشت.
آثار و تألیفات
سید محمدصادق روحانی، دارای ۲۶ اثر به زبان عربی و ۲۱ اثر به زبان فارسی است. این آثار در موضوعات مختلف از جمله فقه، اصول فقه و اعتقادات نگاشته شده‌اند؛ از جمله مهم‌ترین آثار وی:
فقه الصادق
کتاب فقه الصادق، ابتدا در دوره ۲۶ جلدی چاپ و در دوره بعد در ۴۱ جلد به چاپ می‌رسد. این کتاب به عنوان کتاب مرجع و دایرة المعارفی در تمام ابواب فقه است. نقل شده که آیت‌الله بروجردی دوبار کتاب فقه الصادق را همراه خود به جلسه تدریس برده و به عنوان سند از آن نقل قول و به آن استناد می‌کند. همچنین به نقل از ابوالقاسم خویی می‌گویند: او کتاب فقه الصادق را نزد کاشف الغطاء برده و نزد او از کتاب فقه الصادق تجلیل کرده است. درباره همین اثر نیز تجلیلی از رئیس دانشگاه الازهر نقل کرده‌اند.
منهاج الفقاهة
منهاج الفقاهة حاشیه‌ای است بر مکاسب شیخ انصاری که به شیوه ای متفاوت تمامی موارد ارائه شده را بحث و بررسی کرده است. این کتاب در ۶ جلد و به زبان عربی نوشته شده است.
نظام حکومت در اسلام
روحانی در سال ۱۳۵۵ش این کتاب را نوشته و در آن، بحث دولت اسلامی به ریاست فقها یا به عبارتی تشکیل حکومت اسلامی تحت رهبری ولی فقیه را تشریح کرده است. این کتاب تا دی ماه ۱۳۵۷ش سه بار تجدید چاپ شده است.
کتاب نامه‌های تاریخی
این کتاب مجموعه‌ای از نامه‌هایی است که میان سید محمدصادق روحانی و برخی شخصیت‌ها نگاشته شده و دارای چهار فصل است، فصل اول مجموعه نامه‌های آیت‌الله خویی، فصل دوم، نامه‌های برخی مراجع و علما، فصل سوم، نامه‌های شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی و فصل آخر شامل مجموعه تلگراف‌ها است.
زبدة الاصول
زبدة الاصول کتابی به زبان عربی و دوره کامل اصول فقه در ۶ جلد، که به صورت بحث استدلالی ارائه شده است.
دیگر اثر وی، المسائل المستحدثه است، این کتاب، شامل ارائه مسائل جدید و مورد ابتلا با ذکر دلایل و مستندات فقهی، روایی و قرآنی است.