کلیات

دعای صَباح دعایی که حضرت امیرالمومنین(ع) بعد از نماز صبح می‌خوانده و به گفته علمای شیعه بلندترین مضامین حِکمی، عرفانی و کلامی را در قالب الفاظ و عبارات ادبی بیان کرده است. به علت اهمیت مضامین این دعا، عالمان و اندیشمندان متعددی آثاری در شرح این دعا نگاشته‌اند.

سند

منابعی که دعای صباح را روایت کرده‌اند، از این قرارند:

1. قدیم‌ترین منبعی که دعای صباح در آن دیده شده، کتاب اختیار المصباح تألیف سال ۶۵۳ق. از سید علی بن الحسین بن حسّان بن الباقی القرشی معاصر محقّق حلّی و سید بن طاووس است. در کتابهای دعای پیش از آن نظیر مصباح المتهجد شیخ طوسی از این دعا یادی نشده است. هر چند هم اکنون کتاب اختیار المصباح در دسترس نیست، ولی پیش‌تر نسخه‌ای از آن نزد افندی صاحب ریاض العلماء بوده و خوانساری صاحب روضات الجنات آن را دیده است.
2. مجلسی سندی دیگر نقل کرده که دعا را شریف یحیی بن قاسم العلوی العباسی الیمنی (در گذشته حدود ۷۵۳ق.) مکتوب بر پوستی بلند دیده و در کتاب خود در سال ۷۳۴ق. آن را نقل کرده است.

1. مشهور است که دعای صباح به خط کوفی بر روی پوستی بلند که به امضای حضرت علی(ع) رسیده، مکتوب و در دسترس بوده است. مجلسی می‌گوید: نسخه‌ای از آن را مولانا درویش محمد اصفهانی جدّ والدم بر نور الدین علی بن عبد العالی کرکی در سال ۹۳۹ ق. خوانده و به او اجازۀ روایت داده است. طبق نقل مجلسی در بحارالانوار، حضرت علی(ع) این دعا را در روز پنج شنبه ۱۱ ذی الحجه سال ۲۵ قمری به دست مبارک خود نوشتند.

1. فیض کاشانی (۱۰۹۱ق.) این دعا را در آخر کتاب ذریعة الضراعة آورده است.
2. عبدالله بن صالح سماهیجی (۱۰۷۶-۱۱۳۵ق.)دعا را در کتاب الصحیفة العلویة المبارکة از عبارت «یا من دلّ» تا «یا خیر من دعی و صلّی اللّه» آورده است.

با توجه به اینکه منابع فوق، جزو منابع قطعی به حساب نمی‌آیند و سندی قطعی نیز برای این دعا ذکر نکرده‌آند، دعای صباح، طبق اصطلاح علم درایة الحدیث، ظنّی الصدور به حساب می‌آید. با این حال، مضامین حکمی، عرفانی و کلامی این دعا که در قالب الفاظ و عبارات فاخر و انواع صنایع لفظی و معنوی و فنون بلاغی درآمده، اعتباری سترگ به آن بخشیده و، در نتیجه، علمای شیعه را بدین سو سوق داده است تا آن را قطعی الصدور فرض نمایند.^{[نیازمند منبع]}

مضامین

• دعای صباح با مناجات خداوند و ذکر نعمت‌های او از جمله پدید آوردن صبح، آفرینش آسمان، حرکت ستارگان و گردش آفتاب و ماه شروع می‌شود. سپس به یگانگی، علم، بخشندگی، احسان و رحمت خدا اشاره می‌کند و به پیامبر(ص) و خاندان او درود می‌فرستد.‬
• در فراز دیگر از خداوند حاجت‌هایی می‌طلبد. نعمت هدایت، و حلم و عدم‌تعجیل خداوند در عقوبت را یادآوری می‌کند. در ادامه علت آمدن خود به درگاه الهی را برای برآمدن خواسته‌ها معرفی می‌کند و علت دوری از خدا را هوی و هوس نفس می‌داند که با گمان‌های فاسد، آرزوها، ارتکاب گناهان و مخالفت فرمان خدا موجبات هلاکت شخص را فراهم می‌کند. و امید خود به رحمت الهی و پناه گرفتن به درگاه او از شرّ خواهش‌های نفس را اظهار می‌دارد.
• این دعا با بیان خواسته‌هایی از درگاه الهی ادامه پیدا می‌کند. رحمت بی‌کران الهی و اعتماد به قبول توبه و برآوردن امیدها و حاجات را یادآور می‌شود. به فقر و تهیدستی خود اشاره کرده عرضه می‌دارد: «خدایا چگونه برانی از درگاهت بیچاره‌ای را که در حال فرار از گناهان به تو پناه آورده یا چگونه نومید سازی راه جویی را که شتابان آهنگ حضرت تو را کرده یا چگونه بازگردانی تشنه‌ای را که برای نوشیدن (آب) بر سر حوضهای تو آمده نه هرگز چنین نخواهی کرد»
• در فرازهای بعد، دیگر بار رحمت الهی را یاد کرده، خداوند را وجودی معرفی می‌کند که «همه امیدها و آرزوها به او بازگشت می‌نماید و کار همه مخلوقات از حضرت او ساخته می‌گردد نه غیر او» و در ادامه عرضه می‌دارد که «من مهار نفس را به ریسمان محکم اراده تو بسته‌ام» و بر تفویض امور خود به خدا تاکید می‌کند. از خداوند هدایت می‌طلبد و قدرت، دانایی و رزّاق بودن خدا را یادآور می‌شود.
• در فقرات بعدی خداوند را از شریک، نقص، عیب و از صفات اجسام منزه کرده، او را دارای جمیع صفات کمال معرفی می‌کند. به نعمت‌های خداوند اشاره و او را ستایش می‌کند. به پیامبر(ص) و آل او درود می‌فرستد و عصمت پیامبر(ص) و خاندان او را یادآور می‌شود. دعا با ستایش خداوند و با بیان حاجت‌هایی از درگاه الهی به پایان می‌رسد.

شرح ها

اهمیت مضامین این دعا، عالمان و محققان بسیاری را بر آن داشته است تا بر آن شرح بنویسند. آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذّریعه، از شروح فارسی و عربی به صورت منظوم و منثور،۲۳ مورد را نام برده است.^{[یادداشت ۱]} برخی از شرحهای قابل دسترسی عبارتند از:

1. شرح دعاى صباح رضی الدين محمّد شوشترى(قرن١١ و ١٢) تحقيق سيّد جعفر حسينى اشكورى
2. شرح دعای صباح، مصطفی بن محمد هادی خویی، تصحیح و تعلیق اکبر ایرانی قمی، نشر میراث مکتوب،