کلیات
کوه آرارات کوهی است واقع در شمال شرقی کشور ترکیه (استان آگری) که در نزدیکی مرز ایران، ارمنستان و جمهوری خودمختار نخجوان واقع شدهاست. آرارات دارای دو قلهٔ آتشفشانی آرارات بزرگ (۵٬۱۳۷ متر) و آرارات کوچک (۳٬۸۹۶ متر) است.
جغرافیا آرارات
مخروط کوچتر این کوهستان، معروف به آرارات کوچک یا ماسیس ۳٬۸۹۶ متر بلندا دارد و در جنوب شرقی قله اصلی واقع شدهاست. فلات میان دو قله پوشیده از گدازهها و سنگ آتشفشانی است.
زمینلرزه تابستان ۱۸۴۰ میلادی با شدت ۶/۳ ریشتر سبب ریزش کوه، مدفون شدن یک دهکده، یک کلیسا و اقامتگاه کاهنان در زیر آوار ناشی از ریزش کوه و کاهش ۱۸۰۰ متر از ارتفاع قلهٔ آرارات شد و در حال حاضر کوه بزرگ آرارات با ارتفاع ۵۱۳۷ متر از سطح دریا دارای ۴۲۰۰ متر بلندی است.
فاصلهٔ قلهٔ آرارات بزرگ، که در تمام طول سال از برف و یخی به عمق صد متر و به وسعت ۳۷ کیلومتر مربع پوشیده شده، از قلهٔ آرارات کوچک شرقی یازده کیلومتر است.
در کتاب آفرینش در عهد عتیق از آرارات به عنوان محل به خاک نشستن کشتی نوح پس از طوفان ذکر شدهاست.
از دیگر نامهای این کوه «کوه جودی» است که در قرآن ذکر شدهاست.
هیچ انفجاری در قلهٔ این آتشفشانها گزارش نشده ولی احتمال اینکه در خلال دههزار سال گذشته انفجاری بر روی آن رخ داده باشد زیاد است.
پیشینهٔ آغری
بخش عمدهای از سرزمین کوهستانی ارمنستان، با مرکزیت کوه آرارات، که سرچشمهٔ رودخانههای دجله، فرات و ارس و محصور به آبهای دریای خزر، دریای سیاه و دریای مدیترانه است، در زمان پیدایش انسان اولیه در زیر آبهای بالا آمده پس از عصر یخبندان و جزو نخستین سکونت گاههای انسان اولیه بوده. وجود حدود ۱۰۷۶ غار، فقط در اطراف شهر آنی (شهر باستانی) حاکی از وضعیت مناسب زندگی انسانهای غارنشین در آن دوران در منطقهٔ سرزمین کوهستانی ارمنستان است. از دوران زیست (همو سپینس)ها آثاری باقیمانده که قدمت آنها در سرزمین کوهستانی ارمنستان به دوازده هزار سال، پیش از میلاد بازمیگردد. پیدایش، اسکان و رشد انسانهای اولیه مستقیماً در گرو محیط زیست مناسب بودهاست. از این رو، منطقهٔ حاصلخیز و پرآب سلسله جبال ارمنستان و اطراف کوه آرارات را یکی از نواحی مناسب برای سکونت انسان اولیه و رشد دامداری و کشاورزی پس از دوران یخ بندان کرهٔ زمین دانستهاند. وجود معادن طبیعی و رشد صنعتی ناشی از طبیعت مستعد منطقه بعدها، در طول تاریخ و در عصر آهن و مفرغ نیز سبب شکوفایی استعداد ساکنان این ناحیه شد. کشف ابزارهای آهنی به جای مانده از انسان اولیه، ضرب سکههای امپراتوری روم و تأمین اسلحهٔ فلزی ارتش ایران باستان گواه این واقعیت است.
نامگذاری
کلمه و پیشوند «آر»، که به کرات در ترکیب نامها و واژههای ارمنی چون، <اورـ آرـ تو>، اورارتو، <آرـ گیشتی>،آرگیشتی اول، <آرـ ار ـ ات>، <آرـ من> (نام قومی ایرانی)، <آرـ مه نوید>(نژاد ارمنیان)، <آرـ تساخ>،آرتساخ <آرـ اکس> رود ارس و آراتا به کار رفتهاست، ریشه در میانرودان شمالی دارد.
آرای زیبا، خدای آفرینش سرزمین و قومی است که از هزاران سال پیش در بلندیهای ارمنستان میزیستهاند.
باستان شناسان آثار رؤیت و پرستش پرفروغترین ستارهٔ کهکشان، شباهنگ را در خرابههای پایگاه پنج هزار سالهٔ ستارهشناسی مه تسا مور، در ارمنستان کنونی، کشف کردهاند. این ستاره نماد، آیا (در دورههای بعد اینانا و بعدها آناهیتا) خدای آفرینش سرزمین آراتا در دوران پایانی سده ۴ (پیش از میلاد) بودهاست.
کهنترین اشارهٔ مکتوب و منسوب به کوه آرارات مربوط به حماسه گیلگمش است که در آن قهرمان داستان گیلگمش، پسر «لوگالباندا»، خدای دریاها، برای یافتن درخت موعود به سوی کوههای دوگانهٔ «ماتسو» در شمالیترین نقطهٔ بینالنهرین میرود.
نژاد ساکنان منطقهٔ آرارات
تمدن هند و یونان در پایان هزارهٔ سوم پیش از میلاد و آغاز تمدن اورارتو از این نقطه به هند و شبه جزیره بالکان منتقل شد و امروزه، میتوان سرچشمهٔ زبان و فرهنگ هند و اروپایی را در آراتا یا سرزمین کوهستانی ارمنستان دانست. منشأ و مرکز اقلیمی زبانهای هندواروپایی که بیش از یک سده است به منزلهٔ زبان مادر زبانهایی با ساختار هند و اروپایی شناخته شده، در سرزمین کوهستانی ارمنستان است. قبایل چادرنشین تُرک تبار نخستین بار در هزارهٔ دوم پس از میلاد، در اواسط قرن یازدهم، این منطقه را مورد تهاجم قرار دادند و در آن سکونت گزیدند. سلجوقیان، که در سال ۱۰۶۴ میلادی شهر آنی، پایتخت ارمنستان، را متصرف شده و اقوام ترک و کُرد محلی را به مهاجرت به سرزمینهای حاصلخیز آن تشویق کرده بودند، جهانگشایی نهایی را در تابستان سال ۱۰۷۱ میلادی آغاز کردند.
مرزهای سیاسی
معاهده سور در روز ۱۰ اوت ۱۹۲۰ میلادی برای تنبیه امپراتوری عثمانی که در جنگ جهانی اول در کنار امپراتوری آلمان و امپراتوری اتریش - مجارستان وارد جنگ شده بود، میان نیروهای پیروز متفق در جنگ جهانی اول (روسیه، بریتانیا و فرانسه)، و امپراتوری عثمانی امضا شد. در آن هنگام، بریتانیاییها و فرانسویها تنگههای داردانل و بسفور و شهر استانبول را تصرف خود داشتند.
مادهٔ۸۹: «ترکیه و ارمنستان و همچنین سایر قدرتهای امضاکنندهٔ قرارداد موافقت میکنند که مسئلهٔ تعیین مرزهای بین ترکیه و ارمنستان در ولایات ترابزون و ارزروم و وان و استان بتلیس به حکمیت رئیسجمهور آمریکا (توماس وودرو ویلسون) گذاشته شود و تصمیمات او را در این مورد بپذیرند و نیز بر هر گونه مقرراتی که برای دست یافتن ارمنستان به دریا و برای غیرنظامی کردن سرزمینهای عثمانی وصل به ارمنستان تصویب شود صحه بگذارند».[۲۰]
تشکیل مرزهای جدید ایران و ترکیه به دوره عثمانی بازمیگردد. در اواخر سده ۱۹ میلادی مذاکراتی بین ایران و عثمانی برای تحدید حدود انجام شد که یکی از بحثهای مطرح آن هنگام، مسئله ایلات کوچ رو و عشایر ساکن در مرز بود که بر پیچیدگی و دشواری روند مذاکرات میافزود. در اوایل سده ۲۰ انعقاد قرارداد ۱۹۰۷ روسیه و انگلستان این تصور را برای عثمانی به وجود آورد که استقلال ایران از دست رفته و از اینرو آنها به سهمخواهی از خاک ایران پرداختند. در این دوره روسیه، شش ولایت ارمنی ترکیه را بخشی از حوزه آتی سرزمین و سیاسی خود میدانست و به دنبال نفوذ در آن منطقه بود و انگلیس نیز در اتحاد با عثمانی سعی در جلوگیری از این توسعهطلبی داشت.
کمیسیون مرزی ایران و دولت عثمانی که در سالهای ۱۹۱۴–۱۹۱۱ میلادی تشکیل شد در مورد مسائل مرزی در محدوده آرارات به یک تفاهم کلی رسیدند و همین تفاهم سنگ بنای مرزهای کنونی قرار گرفت، البته جنگ جهانی اول تصویب نهایی رأی این کمیسیون را به تعویق انداخت. با پایان یافتن جنگ جهانی اول و فروکش کردن آشوبهای داخلی، ایران و ترکیه از ۱۳۰۱ خورشیدی مجدداً به مذاکره بر سر مسئله مرزها پرداختند. توافقهای مرزی شوروی و ترکیه در ۱۹۲۱ که طی دو نشست در قارص (عهدنامه قارص) و مسکو (عهدنامه مسکو (۱۹۲۱)) با مبادله اراضی مرزهای خود را تغییر دادند، موجب تسلط ترکیه بر منطقه راهبردی آرارات شد.
در ۱۳۱۰ خورشیدی در دیدار وزیران خارجه ایران و ترکیه، کمیسیون مرزی دیگری شکل گرفت و قرار شد بخشی از اراضی دو کشور مبادله شود. بدین ترتیب آرارات کوچک به ترکیه واگذار شد و ترکیه از بخشی از ادعاهای خود در بخش قطور دست برداشت و این پایه شکلگیری بعدی مرزهای دو کشور شد. در سالهای ۱۳۱۳–۱۳۱۱ خورشیدی کمیسیونی تحت سرپرستی مظفر اعلم این توافقنامه را به تصویب رساند.