کلیات
جغرافیای جشن نوروز به مناطق جغرافیایی اطلاق میشود که نوروز در آن جشن گرفته میشود. امروزه علاوه بر ایران در کشورهای عراق، هند، افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان، آذربایجان، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، آلبانی، ترکیه، ترکمنستان، سوریه، گرجستان، پاکستان و مقدونیه شمالی جشن نوروز برگزار میشود.
جغرافیای جشن نوروز
جغرافیای جشن نوروز به کشورهایی گفته میشود که نوروز را جشن میگیرند؛ باقر معین، مدیر سابق بخش فارسی بیبیسی برای یادکرد به همکاریهای اقتصادی این کشورها در سازمان اکو اصطلاح نوروزستان را پیشنهاد کردهاست.
در دوم فروردین سال ۱۳۹۷ محمد حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران در گفت وگو با خبرنگار ایرنا گفت: ایران منتظر تقاضای رسمی کشورهای چین و مغولستان برای پیوستن به پرونده ثبت جهانی نوروز است که اکنون ۱۲ کشور عضو و هموند آن هستند. تا پایان سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۳۹۶ خورشیدی)، ایران به همراه ۱۱ کشور عراق، افغانستان، هند، قزاقستان، پاکستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ترکمنستان، ازبکستان، آذربایجان و ترکیه نوروز را در پرونده مشترکی در یونسکو به ثبت و نگاشتگی جهانی رساندهاند.
جغرافیای پهناور نوروز و همزمانی آن با بهار گیتی در نیمکرهٔ شمالی یا اپاختری و پیشینهٔ باستانی آن و انگیزه و پافشاری این جشن بر مردمدوستی و مهرورزی در میان جهانیان، بانی نگرش و رویکرد ویژه سازمان ملل متحد و دیگر کشورها به نوروز شد. در ۱۰ مه سال ۲۰۱۰ میلادی، مجمع عمومی سازمان ملل با گذراندن قطعنامهای نوروز را بهر بزرگداشت آن بدست بیش از ۳۰۰ میلیون تن در بیش از ۱۱ کشور جهان به رسمیت و آشکاری شناخت. همچنین همایشی با نام جشن جهانی نوروز پدید آمدهاست که در آن سران کشورهایی که نوروز را جشن میگیرند گردهم میآیند و این بهار گیتی را گرامی میدارند. در برخی جاها نیز باآنکه نوروز جشنی رسمی نیست هر ساله شمار بسیاری از مردم مراسم نوروز را برگزار میکنند. همانند سوریه که جشن نوروز نزد کردهای ساکن سوریه از ارج و ابروی ویژهای برخوردار است. این جشن امروزه یکی از جشنهای بنیادین آسیا شناخته میشود. نوروز در ۹ کشور ایران، افغانستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان ، و آلبانی با همین نام تعطیل رسمی است.
نوروز در جمهوری آذربایجان
در جمهوری آذربایجان دربارهٔ پیدایش جشن نوروز اسطورهها و افسانههای گوناگونی گزارش شدهاست. چونان اینکه میگویند در گزارشی آمدهاست، سیاوش پسر کیکاووس به کشور افراسیاب رهسپاری میکند افراسیاب از وی به گونه شایسته و چشمگیری پذیرایی میکند و حتی دخترش را به پیوند زناشویی وی درمیآورد و سیاوش به یاد رهسپاری اش از کشور افراسیاب دیوار بخارا را برپا میکند؛ ولی دشمنان که از این کرده ناخرسند بودهاند میان سیاوش و افراسیاب را برهم زده آن چنانکه افراسیاب برآن میشود که گزیره بر کشتن سیاوش میگیرد و پس از کشته شدن سیاوش دستور میدهد پیکرش را روی کنگرههای دیوار بخارا جای دهند. زرتشتیان پیکر وی را برداشته و در زیر دروازه خاوری خاکسپاری میکنند و سوگواری بسیاری در نبود سیاوش و مرگش سرودند آن چنانکه این سرودههای سوگوارانه میان مردم گسترش یافت و در همین سیاوش ترانههای روز خاکسپاری سیاوش را زرتشتیان نوروز نامیدند. یکی از داستانهای مردم و فلکلور آذربایجان دربارهٔ جمشید شاه و جشن نوروز سخن میگوید. خمسه نظامی گنجوی نیز در این باره سخن گفتهاست.
نوروز
در آیین فال گوش ایستادن دختران نو رسیده در ته دل فالی گرفته و در شب چهارشنبه سوری به روش پنهانی پشت درنیمه باز چشم براه ایستاده و اگر در این هنگام سخن خوب و دلپسندی بشنوند آرزویشان برآورده شده و اگر سخن گزنده و ناگواری میشنیدند آرزویشان انجام پذیر نمیگشتهاست؛ بنابراین بر پایه آیین جشن مردم از بد گویی و سخنان نابجا دوری میجویند.
در میان برنامهها و آیینهای نوروزی برنامه ای همچون فرسته کردن خوان سمنو از سوی داماد به خانه نامزدش، انداختن کلاه پوستین به درها، آویزان کردن کیسه و توبره از سوراخ بام یا پنجره در شب جشن نوروز و درخواست پاداش و ارمغان جشن در این سرزمین رواگ داشتهاست.
در جمهوری آذربایجان رویه بر این است که پیش از رسیدن نوروز پوشاک نو خریده به خانه و سرای سر و سامان داده فرش و پلاس نو بافته و به پیشواز نوروز میروند.
جشن نوروز
مردم جمهوری آذربایجان به چیم (سبب) باور به آیین و بزم نوروز برای با شکوه تر انجام شدن جشن نوروز برای این بزم بسیچ و آمادهسازی ویژهای میبینند. همانند: سرودن ترانهها پیش از نوروز، فراهم سازی گستره شادی روزهای نوروز، فراهم کردن ابزار و مواد نیاز داشته برای پهن هفت سین، فراهم سازی چیستانهای نوروزی، ستایش و نفرینهای نوروزی، پند و اندرز نوروزی، باورهای نوروزی، خویهای نوروزی، دیدنیهای نوروزی، آزردنیهای نوروزی و انجام آیین و بزم نوروزی.
سفره هفت سین جمهوری آذربایجان از هفت خشیج یا عنصر که نامشان با واک سین آغاز میشود، برساخته شدهاست. با این دگرگشتی که نامها بر پایه نام آنها در ترکی آذربایجانی گزینش میشوند. البته این دگرگشت چندان دگرگونگی در سفره یا خوان نوروزی پدیدار نمیکند چرا که نامها بیشتر این خشیجها پارسی است. همانند اینکه این خوان در بومهای گوناگون آذربایجان ب گونهٔ گوناگونی فراهم میشود. سفره هفت سین در جمهوری آذربایجان کمابیش از پدیدههای زیر برساخته شدهاست:
- سوماق، نشانه آفتاب
- سکه، نشانه شانس
- سمنو، شیرینی، فراوانی و باروری گیتی
- سبزه، پاکی و خوشبختی
- ساری کوک (زردچوبه)، شیرینی زندگی
- سوُت (شیر)، تندرستی و زیبایی
- سو (آب)، زایش تازه و زندگی
بشاید است به جای زردچوبه و شیر از سرکه و ساریمساق (سیر) نیز است گردد. افزون بر این در سفره آینهای که دور آن رنگ آمیزی شدهاست جای میدهند.
تعطیلات
در جمهوری آذربایجان نوروز بر پایه گاهشمار شمسی جشن گرفته میشود اگر سالی کبیسه باشد روز ۲۲ مارس به برنام روز جشن گرفته میشود. در این کشور همانند ایران از ۲۹ اسفند تا ۴ فروردین (۲۰ مارس تا ۲۴ مارس) تعطیل رسمی است ولی کمابیش دولت چند روز به این تعطیلات افزوده میکند برای نمونه در سال ۲۰۱۰ این تعطیلات ۷ روز بود. همچنین گفتنی است که در آغاز سال نو میلادی تنها یک روز در این کشور نهادها و سازمانها و خود کشور بستهاست.