کلیات

“آرکتایپ” یا “آرکی تایپ” واژه‌ای است یونانی به معنای الگو و مدلی که برای ساختن اشیا به کار می‌رود؛ مانند الگو‌ی یک خیاط برای دوخت لباس. پیشوند  Arch که در ابتدای کلمه است به معنای اصالت‌دار و کهنه و ریشه‌دار بودن است. به همین دلیل واژه Archetype را به معنای باستان شناسی نیز ترجمه کرده‌اند. Type نیز به معنای مدل و الگو است و در زبان فارسی تیپ و تایپ کاربردی به همین معنا دارد. ترجمه این دو واژه در کنار هم همان کهن الگو را معنا می‌دهد.

آرکتایپ در حوزه‌های مختلف کاربردهای مختلفی دارد و گاهی این کاربردها و تعاریف نسبت به همدیگر کاملا بی‌ربط هستند. در حوزه‌هایی مانند روانشناسی، داستان نویسی، جامعه شناسی، نمایشنامه‌نویسی و… تعاریف مختلفی دارد.

نظریه شخصیت شناسی آرکتایپی

پروفسور کارل گوستاو یونگ، روانپزشک و فیلسوف بزرگ سوئیسی که در کنار زیگموند فروید از پایه گذاران دانشِ نوین روانکاوی قلمداد  می‌شود. از او به عنوان پدر روانشناسی نوین یاد می‌کنند. وی مطالعات خود را بیشتر معطوف به بخش ناخودآگاه ذهن کرده بود که آنرا در دو حالت کلی «ناخودآگاه فردی» و «ناخودآگاه جمعی» تعریف  می‌کند. یونگ، ناخودآگاه جمعی را میراثی از دوره های نخستین زندگی بشر که در حافظه تاریخی انسان ها ثبت شده است و همه مردم در آن سهیم هستند، معرفی می‌کند.

یونگ پس از پرداختن به ناخودآگاه جمعی، نظریه آرکتایپ ها را به منظور روشن کردن اجزای شخصیت انسان ارائه می‌دهد. به عقیده او، آرکتایپ، افکار غریزی و مادرزادی و تمایل به رفتارهایی است که انسان ها بر طبق الگوهای از پیش تعیین شده انجام می‌دهند. به عبارتی؛ آرکتایپ تصاویر و رسوباتی است که بر اثر تجربه های مکرر پدران باستانی به ناخودآگاه بشر راه یافته است.

یونگ به تکراری و عمومی بودن شخصیت ها و رویدادهای زندگی در انسان ها پی برد. او به این نتیجه رسید که افسانه های تاریخی که در فرهنگ های مختلف وجود دارند با روش های نمادین، تجربیات درونی مردم را به نسل های بعد انتقال می‌دهند. و این داستان ها که به کرات در هنر و ادبیات نقاط مختلف جهان مطرح شده اند، ساختار زندگی ما را شکل  می‌دهند. در تمامی این داستان ها تعداد محدودی الگوهای اصلی وجود دارند.

یونگ و برخی از شاگردانش از جمله خانم شینوا بولن، تیپ های شخصیتی مردانه و زنانه را بر اساس اسطوره های یونانی و داستان زندگی آن ایزدان و ایزدبانوان تحلیل و تعریف می‌کنند. بر همین اساس نامگذاری ها صورت گرفته است. به دلیل شکل داستانی روایت آنها به سرعت به ادبیات عمومی راه یافته است.

آرکتایپ های مردانه:

۱. زئوس (ZEUS): خدای خدایان، مظهر قدرت، جاه طلبی، پیشرفت، رقابت، کنترل کننده، ریسک پذیر و اهل عمل. (برای آشنایی بیشتر با آرکتایپ زئوس می‌توانید مطلب مربوط به آن را در وبلاگ پزشک خوب بخوانید.)

۲. آپولو (APOLLO): خدای خورشید، قانونگذار و قانونمند، منظم، برنامه ریز، هدفمند و اهل پیشرفت قدم به قدم، محافظه کار، برادر (معمولاَ در رابطه با دخترها نقش برادر را می‎گیرد)، بچه مثبت

۳. آرس (ARES): خدای جنگ، ورزشکار، پر انرژی و پر تحرک، اهل عمل (البته اغلب عمل بی درنگ و بدون فکر و غیرمنطقی)، متعصب و غیرتی، با معرفت و بامرام

۴. پوزیدون (POSEIDON): خدای دریاها و خدای عواطف و احساسات و غرایز، اهل عواطف و عمیق شدن در احساسات، عشق و هیجانات تند و شدید و خشم و کینه شدید

۵. هرمس (HERMES):  خدای سخنوری و مذاکره، دارای قدرت جذب بالا، تنوع طلب، شوخ طبع و خوش سر و زبان، خوش سفر، دارای نوجوان ابدی، فراری از مسئولیت و محدودیت

۶. هادس (HADES): خدای جهان زیرین و خدای دنیای ارواح و مردگان، فرمانروای ناخودآگاه، درون گرا و معناگرا، مردان شهودی و عمیق و کمی عجیب غریب در رفتار، بدون عواطف و احساسات و دور از اجتماع، منزوی ولی پیچیده

۷. هفائستوس (HEPHAESTUS): خدای آتش و فلزکاری، زحمتکش و اهل کار، مردانی درونگرا و گوشه گیر اما پر از خلاقیت و هنرمند، وفادار، اعتماد به نفس پایین

۸. دیونوسوس (DIONYSUS): خدای مستی و شراب. خدای لذت و شادی، جوانترین خدای المپ، اهل خلسه (چه مدل عرفانی و چه مدل اعتیاد به مواد)، آواره و سرگردان، همیشه عاشق، بدون چارچوب، روح لطیف و درک کننده زنان و زیبایی ها

آرکتایپ های زنانه:

۱. آتنا (ATHENA): خدابانوی عقل و مهارت و تمدن و پیشرفت، دختر تحصیل کرده و عاقل پدر، منطقی و عقل گرا، علاقه مند به شغل و تحصیل و مدرک، اهل پیشرفت و رقابت، هدفمند، کمال گرا، محافظه کار، نماینده تفکر منطقی زنانه، مدیر

۲. آرتمیس (ARTEMIS): خدابانوی شکار، جنگاور، آسیب ناپذیر، مستقل، حفظ هویت فردی، عشق به طبیعت بکر، طرفدار حقوق زنان، خواهر (در رابطه با جنس مخالف خواهر آنها می‎شود نه همسر)

۳. آفرودیت (APHRODITE): خدابانوی عشق و زیبایی و هنر، خلاق و عاشق پیشه، طبیعت دوست، مرکز توجه، دوستدار زیبایی. دختری اهل زیبایی که با کمترین امکانات بیشترین زیبایی را می‎آفریند، در لحظه زندگی می‎کند.

۴. هستیا (HESTIA): خدابانوی معابد، زن دانا، ساکت و آرام، اهل دعا و معنویت و مدیتیشن، شهودی و درونگرای عمیق، ساده پوش و ساده زیست، انرژی گرفتن از خود، خاله و عمه دوشیزه

۵. هرا (HERA): خدابانوی ازدواج، زنان همسر الگو که همسر مهمتر از همه و مرکز زندگی ست. وفادار به همسر و عاشق شوهر کردن، زن زندگی، ملکه، شیک پوش، حسود و کینه توز، کنترل کننده همسر

۶. دیمیتر (DEMETER): خدابانوی مادر و غلات، زنان مادر الگو که همه را مراقبت میکنند و سرویس می‎دهد. مادرانی خستگی ناپذیر و تسلیم ناپذیر، فداکار، حمایت بی دریغ، مهربان و صمیمی، عاشق بچه ها، عاشق مهمان و مهمانی دادن، توانمند

۷. پرسفون (PERSEPHONE): خدابانوی دوشیزه، ملکه جهان زیرین، مظهر دوشیزگی، نماد دخترانگی، معصوم، انعطاف پذیر، پذیرا و نقش پذیر و منعطف، تقلیدکننده و دنباله رو، نماد اضطراب جدایی از زندگی قبلی به یک زندگی جدید، دختر ساده لوح، بی خیال و بی مسؤولیت و سر به هوا، دارای امید، سطح بالای خودآگاهی، اهل این شاخه به آن شاخه پریدن