کلیات

پنجره فولاد پنجره‌ای از جنس فولاد که در نزدیک‌ترین مکان به ضریح در صحن انقلاب کنونی (کهنه و عتیق سابق) در حرم امام رضا(ع) نصب شده است. نخستین بار این پنجره در سال ۸۱۷ق به‌دستور شاهرخ تیموری، فرزند و جانشین تیمور گورکانی، نصب شد. هدف از نصب این پنجره این بود افرادی که عذر دارند بتوانند ضریح را از پنجره‌های مشبک ببینند و زیارت‌نامه بخوانند؛ اما پس از مدتی به سبب شفای بیماران و حاجت گرفتن افراد، به محلی برای رجوع همه زائران تبدیل شد.

در دوره قاجاریه و با دستور ناصرالدین شاه، پنجره جدیدی از جنس برنز برای این محل در نظر گرفته شد. پس از انقلاب اسلامی ایران نیز پنجره فولاد قبلی با پنجره‌ای از جنس برنز و روکش طلا تعویض شد. برای حرم دیگر ائمه و امام‌زاده‌ها همچون امام علی(ع)، امام حسین(ع) و حضرت معصومه(س) نیز پنجره فولاد ساخته شده است.

معرفی و جایگاه

پنجره فولاد، پنجره نسبتاً کوچکی از جنس فولاد بود که در نزدیک‌ترین مکان به ضریح حرم اهل بیت(ع) و امامزادگان نصب می‌شد تا افراد دارای عذر شرعی یا افراد گناهکاری که شرم حضور دارند، بتوانند ضریح را ببینند و زیارت‌نامه بخوانند.

شفای بیماران و حاجت گرفتن افراد پشت پنجره فولاد، سبب شد تا این مکان برای بسیاری از زائران، نقطه‌ای برای عرض حاجت باشد به‌طوری‌که به گره زدن دستمال و پارچه و بستن قفل و زنجیر به شبکه‌های پنجره فولاد روی بیاورند که البته ریشه دینی ندارد و بیشتر به یک باور عامیانه و سنتی تبدیل‌شده است.

موقعیت، تاریخچه و معماری

نخستین پنجره فولاد در سال ۸۱۷ق در دوره تیموریان به‌دستور شاهرخ میرزا (۷۵۰ ۸۲۵ش)، فرزند و جانشین تیمور گورکانی و همسر گوهرشادآغا سازنده مسجد گوهرشاد، در مسیر منتهی به حرم ساخته و وقف حرم امام رضا(ع) شد.^[۶] این پنجره در ابعاد ۱۰۰ در ۱۲۶ سانتی‌متر و دارای یک چهارچوب و دو لَت^{[یادداشت ۱]}با میله‌های فولادی شبکه‌بندی است و کتیبه نام سفارش دهنده و سازندگان، بر صفحات بالا و پایین به خط نسخ برجسته نوشته و زرکوب شده است.

گفته شده اولین سازنده پنجره فولاد شیخ بهایی (۹۵۳ق ـ۱۰۳۱ق) بوده است که بنا به گفته حسین مهدوی پارسا نویسنده «کتاب آیا می‌دانید که»، مستنداتی بر آن نیست.

در دوره قاجاریه و با دستور ناصرالدین شاه، پنجره جدیدی از جنس برنز برای این محل در نظر گرفته شد و پنجره قبلی به موزه منتقل گردید.

در وقف‌نامه مادر یکی از شاهان افشار در دو مورد به پنجره مبارک فولادی و همچنین در اسناد دوران صفویه از این فضا با عنوان پنجره فولاد نام برده شد.

پنجره فولاد‌های دیگر

پنجره فولادهای دیگری در صحن‌های دیگر حرم رضوی و همینطور در حرم‌های ائمه و امام‌زادگان دیگر ساخته شد که برخی از آن‌ها به شرح ذیل است: