کلیات

‌گسل مشاء-فشم که با نام گسل مشاء نیز شناخته می‌شود، یک گسل فشاری است که از شرق در نزدیکی شاهرود در استان استان سمنان شروع می‌شود و در غرب به نزدیکی آبیک در استان قزوین می‌رسد. این گسل حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ کیلومتر طول دارد و دریاچه آب شیرین تار در نزدیکی شهر دماوند نیز در راستای همین گسل تشکیل شده‌است.

ویژگی ها

پهنه این گسل در نزدیکی منطقه مشاء به بیش از ۱۰ متر می‌رسد و به شدت بریده، خرده و پودر شده‌است. این گسل به سمت شمال تحدب دارد و شیب‌هایی در همه جای آن به سمت شمال دیده می‌شود که اندازه شیب بین ۳۵ تا ۷۰ درجه تغییر می‌کند. این گسل می‌تواند در برخی نقاط به صورت یک بالاروندگی و در برخی دیگر به صورت روراندگی تلقی شود.

گسل مشاء–فشم از نوع راندگی است و دست‌کم از زمان لیاس تا کنون بر حوضه رسوبی، ساختار کهن و به‌ویژه ریخت‌زمین‌ساخت امروز البرز اثر قابل توجهی داشته‌است. این گسل به نام‌های دیگری مانند راندگی اصلی جنوبی، راندگی میگون–مشاء، راندگی اصلی، گسل آبیک–فیروزکوه–شاهرود نیز نامیده شده و در حقیقت یک پهنه گسلی به پهنای حدود ده کیلومتر و طول حدود ۴۰۰ کیلومتر است. خط گسل موج‌دار است و در شمال‌غربی روند غربی شمال‌غربی–شرقی جنوب‌شرقی دارد. در بخش مرکزی به‌تدریج خمیده شده ولی در شرق، روند شرقی–غربی دارد. شیب صفحه گسل متناسب با نوع سنگ‌های مجاور، بین ۳۵ تا ۷۰ درجه به سمت شمال متغیر است. گسل شمال تهران در حوالی لواسان به گسل مشاء–فشم رسیده و به‌صورت واحد به سمت شرق ادامه می‌یابند.

پیشینه لرزه ای

گسل مشاء یک گسل فعال است و ناهنجاری‌های چشمگیری در مسیر آن مشاهده می‌شود. پیشینه فعالیت‌های لرزه‌ای این گسل به قبل از دوره ژوراسیک بازمی‌گردد. یووان اشتوکلین آخرین حرکت گسل مشاء–فشم را به سن پلیوسن–پلیستوسن می‌داند ولی برخی زمین‌شناسان مانند چالنکو این گسل را از نوع لرزه‌زا و زمین‌لرزه‌های آه‌مبارک (۱۹۳۰) و زمین‌لرزه مشاء (۱۹۵۵) را نتیجه آزادشدن انرژی در امتداد این گسل می‌دانند.

زمین‌لرزه‌ها

برخی از بزرگترین زمین‌لرزه‌های مربوط به گسل مشاء از این قرار هستند:

در سال ۹۵۸ م. به بزرگای لرزه‌شناسی ۷٫۷

در سال ۱۶۶۵ م. به بزرگای لرزه‌شناسی ۶٫۵

در سال ۱۸۳۰ م. به بزرگای لرزه‌شناسی ۷٫۱

در سال ۱۹۳۰ م. (۱۰ مهر ۱۳۰۹ ه‍.خ) به بزرگای لرزه‌شناسی ۵٫۱

در سال ۲۰۲۰ م. (اردیبهشت ۱۳۹۹ ه‍.خ) به بزرگای لرزه‌شناسی ۵٫۱

گسل مشاء را اولین بار توسط دلنباخ و همکاران به عنوان بر جسته ترین ساختار در بخش جنوبی البرز مرکزی با نام مشا-فشم معرفی نمودند. این گسله را بربریان(1976) گسله فشارشی نامید ودر نقشه لرزه زمین ساخت ایران معرفی کرده است. سیستم گسله مشاء با راستای خاور، خاور- باختر، شمال باختر، روند فعالی است وطولی بیش از 150 کیلومتر دارد.در بخش خاوری و باختری، گسل کج شده و راستای آن خاوری باختری شده است. گسل مشاء بخش وسیعی از مناطق مرتفع جنوب البز را بریده است. شیب گسله به سمت شمال و بین 30تا 70 درجه تغییر می کند. این گسل از چندین قطعه که نسبت به هم به صورت پله ای قرار دارند تشکیل شده است. روند کلی قطعات از روند کلی  گسله پیروی می کند. در شرح نقشه گسلهای بزرگ فعال ایران (حسامی و جمالی 2006)، مشاء به عنوان گسله­ای دارای لرزه خیزی و یافته های میدانی مستند قلمداد گردیده است.در باختر دره مشاء این گسله با راندن تراس های قدیمی تر به روی تراس های رودخانه ای جوان(با سن هولوسن)، اختلاف ارتفاعی به اندازه 40 متر نسبت به کف دره ایجاد کرده است.(سلیمانی وحسینی 1377) میانگین جابجای امروزین  این گسل 3 میلیمتر در سال است(ریتز و همکاران 2003).حفر ترانشه های در عرض گسل مشاء  (محدوده دریاچه تار) دوره بازگشتی حدود 160 تا 600 سال برای زمین لرزه های با بزرگای گشتاوری بین  5ر6 تا 1ر7 فراهم نموده است.( ریتز و همکاران 2003

مطالعه مورفوتکتونیک و دیرینه لرزه شناسی روی گسل مشاء (بین دره تار در شرق و منطقه لواسانات در غرب ) با استفاده از تصاویر ماهواره ای ،مدل های ارتفاعی رقومی و تحقیقات میدانی برای کمی کردن هندسه و سینماتیک گسل مشا انجام شد و بسیاری از شواهد را بطور عمده دارای جابجابی های چپ گرد راستا لغز در مقیاس های مختلف نشان داده است.مطالعات دیرینه لرزه شناسی در همین مورد آهنگ لغزش 5ر0 ± 2ر2 میلیمتر در سال در طول بخش شرقی  گسل مشا تعیین نموده است (سلیمانی و همکاران2008 مطالعات  انجام گرفته در این مطالعه روی منطقه لواسانات بر رابطه سینماتیکی بین بخش مرکزی گسل مشاو بخش خاوری گسل مشا تاکید دارد.سیمای مورفوتکتونیکی  نشان داد که بخش بزرگی ازگسلش راستا لغز چپ گرد رخ داده در طول گسل مشا به واسطه چندین تکه گسل خطی  به گسل شمال تهران منتقل شده است.این مشاهدات در درک سینماتیک دو گسل بزرگ منطقه تهران دیدگاه جدیدی به ارمغان آورده است. احتشامی و معین آبادی و  یاسقی (2006) دربررسی هندسه و سینماتیک گسل مشا در شمال و شمال غرب تهران پی بردند که اولا، هندسه گسل مشا به سبب تغییرات در امتداد و توسعه شاخه های آن پیچیده است. شیب تند گسل را متفاوت و شیب دارتر از گسل های تراستی معمول دانسته وآن را دلیلی براین بیان نموده اندکه این گسل باید در آغاز یک گسل نرمال پر شیب بوده باشد.دلیل دیگر این پیچیدگی هندسی را شاخه شدن این گسل در کمر بالای این آن ذکر کرده اند.ثانیا، بر پایه مدلهای تجربی پژوهشگرانی مانند مک کلی وبوچمن نتیجه گرفته اند که گسل مشا یک گسل کششی مطالعه لندوگراف و همکاران(2009) روی گسل های مجاور مشا و شمال تهران نشان دادکه این گسل ها می توانند اندرکنش داشته باشند و دارای پتانسیل پیوند و رشد بوده و درنتیجه لرزه خیزی و مخاطرات طبیعی مربوطه را در همسایگی یکدیگر افزایش میدهد.

با وجود مطالعات زیادی که روی مکان های مختلف در طول گسل مشا صورت گرفته (بربریان 1983 ، تریفونا و همکاران 1996 ، اکسن و همکاران 2001 ، ریتز وهمکاران 2004 ، اشتری 2005 ) به جزء روند کلی و یا سمت  شیب این گسل ، در مورد مکانیسم حرکت آن توافق مناسبی وجود ندارد و این پژوهشگران به ترتیب تاریخ تا اکنون انواع ساز و کارها شامل راندگی (فشارشی) ، راستا لغزچپ گرد کج لغز ،  راستا لغزچپ گرد  با مولفه کوچکی از کشش و راستا لغز چپ گرد با مولفه بزرگی از کشش را برای این گسل بیان نموده اند.. نتایج کار این پژوهشگران درشکل (2) نشان داده شده است.