کلیات

گُلپَر (Heracleum persicum) گیاهی گلدار، علفی و چندساله از تیرهٔ چتریان است. این گیاه بومی ایران است و در ناحیه‌های نمناک کوهستانی ایران و مناطق پیرامونی به خصوص مناطق کوهستانی شهرستان شفت استان گیلان به وفور می‌روید. همهٔ گونه‌های سردهٔ گلپران معطر هستند و برخی گونه‌ها در آشپزی ایرانی به عنوان ادویه کاربرد دارد. در بختیاری کرسم یا کرسو نام دارد و به کباب می پاشند ویا آن را در ترشی می ریزند. درمازندران این گیاه (کولیک) نامیده می‌شود و در غذای معروف باکله پته (باقلا پخته) به عنوان ادویه استفاده می‌شود. گونه‌های دیگری از گلپر (مثل گونه کاندیکانز) در صنعت داروسازی و همچنین طب سنتی کاربرد دارد.

مشخصات

گلپر گیاهی گلدار، علفی و چندساله از تیرهٔ چتریان است که در زبان فارسی گلپر نیز نامیده می‌شود نام علمی آن Heracleum persicum می‌باشد.

بالدیرغان گیاهی است با دانه‌های بسیار نازک دارای طعم تند و معطر که می‌توان از تمام بخش‌های آن در صنعت غذا و دارو استفاده کرد این گیاه بومی ایران بوده در نواحی نمناک کوهستانی آذربایجان جنگلهای ارسباران (قره داغ) و حاشیه‌های آن مناطق کوهستانی جنوبی و شرق شهرستان گرمی به ویژه در ارتفاعات آرپاچوخوری روستای خان‌کندی گونه نادری از آن به صورت وحشی می‌روید که ارتفاع آن گاه تا ۱٫۶ متر می‌رسد. برگ‌های آن با چاکهای عمیق به شکل پنجه غاز شبیه برگ آنژلیکا می‌باشد به‌طوری‌که این چاک‌ها برگ را به چند نیمه برگ تقسیم می‌کند و هر نیمه برگ نوک تیز و دندانه دار است.

 ساقه آن را لوله‌ای توخالی تشکیل می‌دهد که پس از برش عرضی شیره سفید رنگی در دیواره آن ظاهر می‌شود در صورت تماس شیره با دست موجب سرخی و زخم شدن پوست و تاول زدن آن می‌شود . میوه آن شکل تخم مرغی کشیده کمی ضخیم و معطر به رنگ سبز تیره به طول ۲٫۵ تا 5 سانتی‌متر است. گل‌های آن سفید مجتمع به صورت چتر در انتهای ساقه‌های گل‌دهنده در قسمت بالای گیاه ظاهر می‌شود. همهٔ گونه‌های این گیاه معطر هستند و برخی گونه‌ها در آشپزی ایرانی به عنوان ادویه و برخی دیگر در صنعت داروسازی کاربرد دارند.

موارد استفاده

گیاه گلپر از دسته گیاهان دارویی بوده که علاوه بر ارزش خوراکی که دارد در طب سنتی و صنعت داروسازی نیز از آن استفاده‌های فراوانی میشود. این گیاه دارای مواد معطر مخصوص و مرکب از صمغ‌‌های مختلف است. جوانه‌‌ها، ساقه‌‌ها و غنچه‌های نورسته آن بیشتر مورد استفاده قرار می‌‌گیرند. دانه‌های خشک این گیاه معطر است که همراه با اغذیه و به عنوان ادویه مصرف عمومی‌دارد. خواص گلپر شامل خاصیت ضد نفخ، رفع سوء‌هاضمه، دفع کننده باد و نفخ شکم و کمک به درمان خانگی سکسکه است. همچنین از این گیاه در صنعت به عنوان طعم‌دهنده در صنایع غذایی و دارویی، دهان شویه‌ها، معطر کننده صابون و خمیر دندان و عامل ضد نفخ در مصارف دارویی استفاده می شود.

خواص دارویی

این گیاه خواص دارویی متعددی دارد. 

• اسانس گلپر به عنوان آنتی اکسیدان در کاهش خطرات قلبی عروقی و کاهش مقادیر لیپوپروتیئن‌های سرم نقش دارد.
• مقوی معده و سایر اندام‌های گوارش است.
• ضد نفخ است.
• ترشحات معده را زیاد کرده و سموم بدن را دفع می‌کند.
• ضد عفونی‌کننده و میکروب کش قوی است.
• باعث ازدیاد شیر مادر است.
• خوردن کم آن باعث شادی و نشاط می‌شود.
• برای هضم غذا مؤثر است.
• برای کمردردهای ناشی از رطوبت مفید است و می‌توان آن را همراه با غذا میل کرد.
• قطع‌کنندهٔ بلغم و دفع‌کنندهٔ باد و نفخ شکم است.
• بهترین دارو برای معالجهٔ هیستری است.
• دم کردهٔ ریشهٔ آن برای رفع ناراحتی‌های عصبی مفید است.
• برای تقویت حافظه کاربرد دارد.
• ضماد بالدیرغان با موم و روغن جهت تسکین سیاتیک مفید است.
• ضماد بالدیرغان با روغن زیتون برای از بین بردن سیاهی زیر چشم و مالیدن پختهٔ آن با سرکه و پوست انار جهت بواسیر نافع است.
• پاشیدن گرد بالدیرغان روی زخم‌های خوره‌ای و جذام سودمند می‌باشد.

محدودیت‌ها و عوارض مصرف بالدیرغان

• مصرف زیاد بالدیرغان سبب سقط جنین می‌شود، از این رو خانم‌های باردار در خوردن زیاد آن مجاز نیستند.
• با وجود تمام خواص مثبت بالدیرغان نباید از گرد بالدیرغان به مقادیر زیاد استفاده کرد چون ایجاد تپش قلب می‌کند.
• مقدار مجاز مصرف پودر دانه بالدیرغان، ۴ گرم در روز است.

گیاه شناسی

برگهای آن با چاک‌های عمیق به شکل پنجه غاز شبیه برگ آنژلیکا، به‌طوری‌که این چاک‌ها برگ را به چند نیمه برگ تقسیم می‌کند و هر نیمه برگ نوک تیز و دندانه دار است. گل‌های آن سفید مجتمع به صورت چتر در انتهای ساقه‌های گل‌دهنده در قسمت بالای گیاه ظاهر می‌شود. میوه آن تخم مرغی کمی ضخیم و معطر به رنگ سبز تیره به طول ۱٫۵ تا ۱ سانتی‌متر است. همه گونه‌های سرده گلپران معطر هستند و برخی گونه‌‌ها در آشپزی ایرانی به عنوان ادویه کاربرد دارند. گونه‌های دیگری از گلپر در صنعت داروسازی به کار می‌روند. گل‌های این گیاه سفید مجتمع به صورت چتر در انتهای ساقه‌های گل ‌دهنده در قسمت بالای گیاه ظاهر می‌‌شود.

رویشگاه‌ها در ایران: نواحی شمالی البرز، ییلاق جواهرده، گچسر، شمیرانات، توچال، غرب ایران در کوه های روستای چپقلو واقع در استان زنجان شهرستان خدابنده و کوه‌های بختیاری. همچنین در ارتفاعات شیرکوه یزد در روستاهای ده بالا و طزرجان می روید.

خواص گلپر

طبیعت گیاه گلپر گرم و خشک است.

• گلپر خاصیت آنتی‌اکسیدانی و ضد نفخ بالایی دارد و معمولاً همراه با مواد غذایی نفاخ مثل باقلا استفاده می‌شود. دانه‌های گلپر خاصیت تقویت‌کنندگی معده هم دارند و هضم‌کننده خوبی هستند. افرادی که معده ضعیف یا تنبلی دارند، می‌توانند از پودر گلپر به عنوان ادویه در غذا استفاده کنند.
• مصرف گلپر باعث تقویت حافظه شده و برای بهبود بیماری صرع مفید میباشد و همچنین باعث تقویت بدن و تقویت قوه باه میگردد.
• خوردن مقدار متعادل گلپر باعث ایجاد شادی و نشاط میگردد. همچنین رفع ناراحتی‌های اعصاب از دیگر خواص گلپر در طب سنتی بوده، به این منظور از دم کرده ریشه این گیاه استفاده میشود.
• گلپر دارای خاصیت ضد عفونی کننده و میکروب کش میباشد. اسانس دانه‌های گلپر خاصیت ضدمیکروبی دارد و همانند سیر و پیاز شوینده معده محسوب می‌شود.
• استفاده از خواص گلپر برای درمان کمردردهای ناشی از رطوبت بسیار مفید است و متخصصان طب سنتی توصیه میکنند از این ادویه همراه با غذا استفاده شود.
• ضماد گلپر با موم و روغن جهت تسکین درد سياتيك و امثال آن با روغن زيتون جهت از بين بردن سياهى زير چشم و ماليدن پخته شده آن آن با سركه و پوست انار جهت بواسير نافع است.
• در گذشته و در طب سنتی ایرانی از گرد گیاه گلپر برای درمان زخمهای بیماری خوره و جزام استفاده میشده است.
• متخصصان طب سنتی گیاه گلپر را جهت معالجه هيسترى (صرع)، عفونت‌هاى عصبى و عفونت‌هاى دستگاه تنفس تجويز مي‏كنند.
• در طب سنتی از خواص گلپر و دانه آن برای درمان بیماری استسقاء استفاده میشود. این بیماران می‌توانند مقدار هشت گرم از پودر دانه گلپر را در دهان ریخته و بخورند، پس از آن نیز مقداری آب گرم بنوشند.

ترکیبات شیمیایی گیاه گلپر

مواد شیمیایی موجود در گلپر عبارتند از: استات هکسیلیک، استات استیلیک و بوتیرات متیلیک و بوتیرات اتیلیک و اسیدهای مختلف دیگر که بوی تند آن از آنهاست. همچنین در گیاه گلپر نوعی اسانس روغنی و فرار نیز وجود دارد که از گرد آن برای معطر ساختن بعضی غذاها استفاده می شود.

موارد احتیاطی و منع مصرف

• مصرف گلپر می‌تواند در بعضی افراد حساسیت یا آلرژی بوجود بیاورد.
• زیاده‌روی در مصرف گلپر برای زنان باردار مضر بوده، زیرا خطر سقط جنین را به همراه دارد.
• استفاده زیاد از گرد گلپر باعث ایجاد تپش قلب میشود.