کلیات
محمد خیابانی، معروف به شیخ محمد خیابانی، روحانی مبارز، آزادی خواه و از فعالان سیاسی در دوره انقلاب مشروطه ایران بود. او در مجلس دوم به وکالت رسید و بعد از دوره دوم و در حین جنگ جهانی اول به تبریز رفت و قیام کرد و اقدام به تشکیل دولت آزادیستان نمود و رهبر «نهضت آزادیستان» در آذربایجان شد. محمد خیابانی در مجلس عضو حزب دموکرات بود. هم چنین روزنامه تجدد زیر نظر او منتشر میشد. خیابانی عاقبت با ورود والی جدید مخبرالسلطنه در تبریز کشته شد.
زندگی نامه و تحصیلات
شیخ محمد خیابانی در سال ۱۲۹۷ق در خامنه در آذربایجان شرقی به دنیا آمد. پدرش، حاجی عبدالحمید، در پتروفسک، از شهرهای قفقاز، به تجارت اشتغال داشت. تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود گذراند، سپس به پتروفسک رفت و در تجارتخانه پدرش به کار پرداخت. وی مدتی بعد به ایران بازگشت و در تبریز به تحصیل علوم دینی روی آورد و فقه و اصول را از حاجی میرزا ابوالحسن آقا انگجی فراگرفت. محمد بر خلاف دیگر طلاب که به فراگیری فقه و اصول قناعت میکردند، ریاضیات و حکمت و طبیعیات و تاریخ و ادبیات را نیز آموخت و در مدت کمی به مدارج بالای علمی نایل شد. او در مدرسه طالبیه تبریز به تدریس پرداخت. وی پیشنماز مسجد کریمخان محله خیابان تبریز و چندی نیز پیشنماز مسجد جامع تبریز بود. محمد خیابانی شوهر عمه آیت الله خامنهای رهبر جمهوری اسلامی ایران بوده است.
فعالیت های سیاسی
زندگی محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطه در سال ۱۲۸۵ ش، با تأسیس انجمن ایالتی در تبریز، وارد مرحله تازهای گردید و در جریان محاصره تبریز، در دفاع از شهر نقش مهمی ایفا کرد. در زمان خیابانی اوضاع ایران، به خاطر دخالتهای خارجی از جمله روسیه، انگلیس و آلمان، آشفته بود. پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، خیابانی در سی سالگی به عنوان نماینده مردم تبریز راهی دوره دوم مجلس شورای ملی گردید. او به نمایندگی مجلس چهارم نیز انتخاب شد ولی هرگز نتوانست در آن مجلس شرکت کند. اولین حرکت سیاسی معروف خیابانی، مخالفت با اولتیماتوم روسیه در مجلس دوم طی یک نطق بلند یک ساعته بود. او پس از قبول اولتیماتوم توسط دولت و تعطیلی مجلس، در سبزه میدان تهران جلسهای برگزار کرد و بلافاصله برای فرار از دستگیری توسط وثوق الدوله، به خراسان رفت. در شش سال ایام فترت مجلس، مشغول تجارت شد و با تاجگذاری احمدشاه به تشکیل مجالس ادبی و مذاکرات فلسفی مشغول شد و طی این جلسات گروههایی را به دور خود جمع کرد. در ماجرای اشغال تبریز توسط عثمانی از مخالفان اشغال ایران بدست قوای خارجی بود و به همین مناسبت مدتی توسط قوای عثمانی در ارومیه زندانی گردید.
قیام خیابانی
در همان زمان که دولت وثوق الدوله بر سر کار بود و احساسات عمومی و ملی بر ضد قرارداد ۱۹۱۹ برانگیخته شده بود، دموکراتهای تبریز به رهبری خیابانی در فروردین ۱۲۲۹ قیام کردند. گفته شده که اقدامات تضییقی وثوق الدوله بر دموکراتهای تبریز که پس از انتخاب شدن آنان به نمایندگی مجلس از مشارکت مؤثر آنان در مجلس بر ضد دولت و قرارداد ۱۹۱۹ نگران بود، از علل عمده قیام خیابانی است. اما کسروی تأکید کرده که هواداران خیابانی در برابر قرارداد ۱۹۱۹ سکوت کردند و خود خیابانی نیز اظهارنظری نکرد.کاتوزیان هم با استدلالهای این ادعا را که قیام خیابانی عمدتا واکنشی در برابر وثوق الدوله و قرارداد ۱۹۱۹ بود، مردود دانسته است. در عین حال، گزارش مفصل اعمال خشونت بار و تحریک آمیز مأموران اعزامی نظمیه از تهران، به ریاست ماژور بییورلنگ سوئدی و معاون او که منجر به درگرفتن قیام در روزهای ۱۶ و ۱۷ فروردین شد، در روزنامه تجدد مندرج است. سه روز پیش از درگرفتن قیام، «هیأت مدیره اجتماعات» دموکراتها در بیانیهای به زبان های فارسی و فرانسه ضمن اشاره به قیام آزادی خواهان شهر تبریز در برابر اقدامات ضدمشروطیت حکومت، برنامه آزادی خواهان را برقرار داشتن آسایش عمومی و از قوه به فعل درآوردن نظام مشروطیت اعلام داشت. خیابانی پس از آن در نطقهای روزانه در صحن تجدد، اصول کلی و اهداف قیام را به طور پراکنده وگاه سربسته برای هواخواهان خود بازگو میکرد. اهم این اهداف عبارت بود از: حفظ دستاوردهای نهضت مشروطیت، اجرای کامل اصول قانون اساسی، تأمین استقلال و آزادی و امنیت، برقراری عدالت و مساوات، اصلاحات اساسی اداری، تصفیه ادارات از عناصر ناباب، سپردن کارهای ملت به اشخاص صالح، تأسیس حکومتی مبتنی بر اصول دموکراسی و تلاش برای پیشرفت و تعالی کشور؛ خیابانی همچنین بر استقلال قیام از قوای بیگانه تأکید داشت و استمداد از نیروهای خارجی را به شدت نفی میکرد. با این همه خیابانی و یارانش با گفتن «مرام نگفتنی است» و «هرگز تهران به مقاصد این قیام پی نخواهد برد» اهداف قیام را در هالهای از ابهام فرو بردند.
نتیجه قیام و سرانجام محمد خیابانی
پس از روی کار آمدن دولت میرزا حسن مشیرالدوله، مذاکره با خیابانی آغاز شد که طی آن، دولت با تأکید بر موقوف الاجرا ماندن قرارداد ۱۹۱۹ و آزادی مطبوعات، وعده داد مجلس شورای ملی که خیابانی با پنچ دموکرات دیگر به نمایندگی آن انتخاب شده بودند هر چه زودتر افتتاح شود. ولی وعدههای آشتی جویانه دولت، خیابانی را به ترک قیام وانداشت. از این رو مخبرالسلطنه، از وزیران کابینه مشیرالدوله، به سمت والی آذربایجان منصوب شد تا امور را فیصله دهد. خیابانی گمان نمیبرد مخبرالسلطنه بر ضد وی به اسلحه متوسل شود، اما مخبرالسطنه مشغول تهیه قوا بود و سرانجام قیام را به یاری قزاقها سرکوب کرد و خیابانی نیز پس از کشف مخفیگاهش کشته شد.