کلیات
به پیشنهاد یونسکو و تصویب مجمع عمومی سازمان ملل در نوامبر ۱۹۹۱ میلادی روز سوم ماه مه هر سال به عنوان روز جهانی مطبوعات شناخته شده است.
تعریف مطبوعات
مطالب و نوشتههایی که چاپ و انتشار مییابد و برای مطالعه در دسترس عموم مردم قرار میگیرد، اعم از کتاب، مجله، ماهنامه، فصلنامه، روزنامه و .. را مطبوعات مینامند. اما در عرف عام، مطبوعات بیشتر به روزنامهها و مجلههایی اطلاق میشود که اخبار روز و جدید در آن به چاپ رسیده باشد.
پیشینه مطبوعات
از سنگ نبشتهها و جنگ نامههای سلاطین هخامنشی، ساسانی و سلسلههای پادشاهان قدیم که پیروزیها و وقایع مهم را بر آنها حک میکردند که بگذریم، در آغاز سده یپنجم هجری و به روزگار سلطان محمود غزنوی در غزنین، روزنامهای به نام روزنامه «ایام» و یا برخی از جراید به همین نام در عراق و شام و به روزگار نظامی گنجوی و پیش از او در شهر گنجه و جاهای دیگر جریدهیادبی وجود داشته است.
همچنین در زمان سزار، روزنامهای به نام «اکتادیورنای» به طور خطی دست نوشته و در فرانسه اخبار ادبی «نوول لیترر» شامل افسانهها و قطعههای نظم و نثر و قصائد ستایشگران هیات حاکمه روز در دسترس عموم نهاده میشد. این روزنامهها در واقع کارنامهی شهریار عصر را در برداشت تا مردم آنها را بخوانند و کارهای انجام یافته را بدانند.
ترکان عثمانی کلمه ی «وقایع» را که جمع «واقعه» به معنی رویداد میباشد به جای روزنامه به کار بردند، چنانچه قدیمیترین روزنامهای که در سال ۱۸۰۳ در استامبول تأسیس شد، «تقویم وقایع» نام داشت. در هندوستان «کاغذ اخبار» مانند: «مرآت الاخبار، شمس الاخبار، سید الاخبار» و نظایر آنها را به کار بردند. عربها آن را ورقه خبریه، اوراق حوادث و رساله خبریه نامیدند. درمصر و لبنان کلمهی جریده، مجله و صحیفه را مانند «الصحافه» به کار گرفتند.
در ایران، در آغاز، کلمه ی «اخبار» و «کاغذ اخبار» به کار رفت و اولین تصویر در نشریهی میرزا صالح که نخستین نمونه محسوب میشد به تقلید از هندیان به کار رفت، اما در موقع تاسیس روزنامه رسمی دولتی، در زمان وزارت امیرکبیر کلمهی «وقایع» را مانند نام «دارالفنون» از عثمانیها گرفتند و با اضافه کردن کلمهی اتفاقیه آن را «وقایع اتفاقیه» نامیدند. به تدریج کلمهی روزنامه که در معانی مشابه دیگری معمول بود در برابر ژورنال فرانسه متداول شد و دارای مفهوم تازهای گردید.
تاریخچه روزنامه نگاری در ایران
روزنامه نگاری در ایران به صورت امروزی از زمان ناصرالدین شاه آغاز، و روزنامه هفتگی وقایع اتفاقیه که در سال سوم سلطنت وی یعنی به سال ۱۱۹۰ هـ. ق. زیر نظر میرزا تقی خان امیر نظام منتشر شد نخستین روزنامه ایران بود.
در سال ۱۲۷۷ هـ. ق، روزنامهی دولت علیه ایران که نشریهای مصور بود زیر نظر صنیع الدین انتشار یافت. بعدها این روزنامه به نام «روزنامه دولتی» خوانده شد. انتشار این روزنامه تا سال ۱۳۲۴ هـ. ق. تحت عنوان «ایران» ادامه داشت و بعد از مدتی وقفه، دگر بار به سال ۱۳۲۹ هـ. ق. به نام «روزنامه رسمی دولت» انتشار یافت. در سال ۱۲۸۳ هـ. ق. روزنامه دیگری به نام «روزنامه ملتی» در تهران پخش شد و مقصود این بود که روزنامهی مزبور از روزنامهی دولتی کاملاً متمایز باشد.
نخستین شماره آن در یازدهم محرم ۱۲۸۳ و آخرین شماره آن در بیستم جمادی الاخر ۱۲۸۷، انتشار یافته است. در زمان مظفرالدین شاه، روزنامه «معارف» که وابسته به انجمن معارف بود انتشار یافت و ریاست عالیه این انجمن را شاه به عهده داشت.
بعد از استقرار مشروطیت، چهار روزنامهی مجلس، ندای وطن، حبل المتین و صبح صادق منتشر شد.
روزنامهها و مجلههایی که در دوران مشروطیت به سبک فکاهی منتشر شدند نقش مهمی را در توسعهی مطبوعات ایفا کردند. مهمترین این نشریهها بدین قرارند: کشکول، تنبیه، حشرات الارض، بهلول، شیدا، شیخ چغندر و... والبته نشریهی صوراسرافیل که از نظر مطالب فکاهی مقام اول را داشت. نویسندهی متون چرند و پرند صور اسرافیل علامه میرزا علی اکبر خان قزوینی معروف به دهخدا بود.
از روزنامههایی که در خارج از ایران منتشر میشد و به علت آزادی خواهی مدیرانشان، ورود آنها به داخل کشور ممنوع بود، «اختر» به مدیری آقا محمد طاهر تبریزی، «قانون» به مدیری پرنس میرزا ملکم خان و «حبل المتین» به مدیری شیخ احمد روحی را میتوان نام برد.
در دورهی مشروطیت، بیداری افکار عمومی به سرعت و شدت اوج گرفت و روزنامهها نفوذ عظیمی در تجدید حیات اندیشههای مردم داشتند. روزنامههای مجلس، صوراسرافیل، ایران نو، شرافت، ثریا و پرورش که به قلم میرزا علی محمد خان شیبانی کاشانی نگاشته میشد نفوذ زیادی در افکار عمومی داشتند.
از روزنامههای ادبی: تربیت، ادب و بهار از نشریههای تراز اول محسوب میشدند، و در این میان فقط سه نشریهی اقیانوس، آی ملا عمو و فکر، مدافع استبداد بودند.
پر تیراژترین (۰۰۰/ ۱۰ نسخه) روزنامههای ایران در دوران مشروطیت روزنامه مجلس بود که مذاکرههای مجلس را منتشر میساخت. در دوره دوم مشروطیت قطع روزنامههای روزانه بزرگتر شد، اما تیراژ آنها کاهش یافت. تعداد روزنامههای ایران در سال ۱۳۲۵ هـ. ق. ۸۴ بود و در سال ۱۳۲۸ هـ. ق. این رقم به ۳۶ و در سال بعد به ۳۳ مورد تقلیل پیدا کرد.
روزنامههای مهم دوره احمد شاه عبارت بودند از: ایران نو، شرق، برق، رعد، استقلال ایران، مجلس، کوکب ایران، ستاره ایران، نوبهار ایران، کاوه، شفق، تجدد، آزادستان. روزنامههایی که توسط زنان منتشر میشد، عبارت بودند از: دانش، شکوفه، زبان زنان و نامه بانوان.
قانون اساسی و مطبوعات
میتوان در رابطه با مطبوعات، به اصول زیر از قانون اساسی اشاره کرد:
- اصل سوم: «بالابردن سطح آگاهیهای عمومی در همهی زمینهها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانههای گروهی و وسایل دیگر از وظایف دولت است».
- اصل بیست و چهارم: «نشریات و مطبوعات در بیان مطالب آزادند مگر آنکه مخل به مبانی اسلام یا حقوق عمومی باشد. تفصیل آن را قانون معین میکند».
- اصل بیست و پنجم: «بازرسی و نرساندن نامهها، ضبط و فاش کردن مکالمات تلفنی، افشای مخابرات تلگرافی و تلکس، سانسور، عدم مخابره و نرساندن آنها، استراق سمع و هر گونه تجسس ممنوع است مگر به حکم قانون».
- اصل یکصد و شصت و هشتم: «رسیدگی به جرائم سیاسی و مطبوعاتی علنی است و با حضور هیأت منصفه در محاکم دادگستری صورت میگیرد. نحوهی انتخاب، شرایط و اختیارات هیأت منصفه و تعریف جرم سیاسی را قانون بر اساس موازین اسلامی معین میکند».