---

حیات وحش به کلیه جانداران ازقبیل پستانداران، پرندگان، خزندگان و دوزیستان گفته میشود که به صورت وحشی و طبیعی بدون دخالت یا کمک انسان بر روی کره زمین زندگی کرده و آب و خوراک خود را خود تأمین میکند. البته حیات وحش شامل تمام گیاهان و در واقع جاندارنی که بدون دخالت انسان زندگی میکنند نیز میشود.

حیات وحش ایران

---

کشور ایران به خاطر تنوع جغرافیایی و اقلیمی خود دارای تنوع گونه‌ای بسیار ارزشمندی است و براساس آخرین بررسی و گزارشات کارشناسان محیط زیست حدود ۱۱۳۱ گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده و دوزیستان در اکوسیستم‌های خشکی و آب‌های داخلی ایران زیست می‌کنند.

رده پستانداران با ۱۹۴ گونه شناسایی شده طیف وسیعی از جانوران را از نظر جثه در بر می‌گیرد بطوریکه پستاندار بسیار کوچکی که حشره خوار کوتوله نامیده می‌شود و فقط در حدود ۲ گرم وزن دارد و نهنگ‌های بزرگی را که با طول بیش از سی متر و ۱۳۰ تن وزن دارد در آب‌های دریای جنوب را می‌توان در این رده مشاهده کرد. از میان گونه‌های شناخته شده گونه‌های زیادی وجود دارند که فقط در ایران زیست می‌کند و در سایر نقاط دنیا یا وجود ندارد و یا با مهاجرت و دستکاری‌های بشر و روش‌های دیگر انتقال یافته اند از جمله این گونه می‌توان به یوزپلنگ، گوزن زرد و گورخر ایرانی اشاره کرد. از میان پستانداران کشورمان، راسته جوندگان با ۶۹ گونه (بیش از یک سوم کل پستانداران ایران) بعلت اهمیت در انتشار بیماری‌ها، خسارات وارده بر محصولات زراعی، سهولت جمع آوری و نگهداری، بیشتر مورد توجه و مطالعه قرار گرفته اند البته عمده این مطالعات بر پایه ریخت شناسی صورت پذیرفته، اما ضرورت مطالعات نوین نظیر مطالعات کروموزومی، بیوشیمیایی، مولکولی و رفتارشناسی نیز به شدت احساس می‌شود.

غنای گونه‌ای پستانداران ایران نباید موجب غرور شود چرا که از گونه‌هایی همچون شیر ایرانی و ببر مازندران امروز جز نامی باقی نمانده است و اگر برنامه مدون و جامعی برای حفظ و صیانت از گونه‌های ارزشمند دیگری از پستانداران همچون گور ایرانی، یوزپلنگ ایرانی، خرس سیاه، گوزن زرد وجود نداشته باشد در آینده نه چندان دوری نیز شاهد نابودی این گونه‌های نادر کشورمان خواهیم بود.

در میان مهره داران، پرندگان به سبب برخورداری از قدرت پرواز، صاحب وسیع‌ترین محیط بلامعارض در گیتی یعنی هوا هستند. در ایران تاکنون ۵۲۱ گونه پرنده شناسایی و گزارش شده است که این تعداد معادل کل گونه‌های پرنده موجود در قاره اروپا میباشد. بیشترین گونه‌ها را پرندگان متکی به تالاب‌ها تشکیل میدهند، اما آلودگی و تخریب تالاب‌های ایران در سال‌های اخیر خود عاملی در جهت کاهش تعداد بسیاری از گونه‌های پرندگان ایران گشته است و هم اکنون پرندگانی نظیر درنای سیبری، بالابان، اردک سرسفید، میش مرع، عقاب طلایی، اردک مرمری و تعدادی دیگر از گونه‌ها در کشور در معرض تهدید و انقراض می‌باشد.

ماهیان آب‌های داخلی ایران شامل ۱۸۰ گونه که در ۲۷ خانواده جای گرفته اند. در گروه ماهیان آب‌های داخلی خانواده کپور ماهیان فون غالب ماهیان را تشکیل میدهد که به تنهایی دارای ۳۱ جنس و ۷۴ گونه میباشد و ماهی کورغار، قزل آلای خال قرمز، ماهی آفینیوس از جمله گونه‌های منحصر به ایران بشمار می‌روند و دارای ارزش زیستی بالایی هستند، متاسفانه به دلیل عدم توجه لازم به حفظ و مدیریت آبزیان آب‌های داخلی طی دو دهه اخیر مطالعات جامعی برای شناخت ماهیان در اکوسیستم‌های آبی مختلف صورت نگرفته و از فراوانی و پراکنش بسیاری از گونه‌ها اطلاعات و آمار دقیقی در دسترس نیست و یا جمعیت برخی گونه‌ها نظیر ماهی کورغار در معرض تهدید می‌باشد. از رده خزندگان در پنج راسته لاک پشت‌ها، کروکودیل سانان، سوسمار‌ها، کرم سوسمار‌ها و مار‌ها تاکنون ۲۰۴ گونه مورد شناسایی قرار گرفته است، اما اطلاعات مفید و قابل دسترس در مورد این جانوران بسیار اندک است. کمبود مطالعات جامع و عمیق در مورد بیولوژی و حفاظت این جانوران از یک طرف و جمعیت رو به زوال با توجه به تخریب زیستگاه‌های آن‌ها در سال‌های اخیر موجب نگرانی نسبتاً زیادی در مورد تعدادی از گونه‌های ارزشمند خزنده کشورمان گشته است، متاسفانه شکار و صید بی رویه صد‌ها و هزاران مار سمی، بسیاری از گونه‌های مار سمی از جمله افعی شاخدار و افعی دماوندی را در معرض خطر انقراض قرار داده است. خشکسالی‌های چند ساله در استان سیستان و بلوچستان که زیستگاه تنها گونه تمساح تالابی ایران می‌باشد، نگرانی را در مودر کاهش جمعیت این گونه بوجود آورده است. از رده دوزیستان نیز (وزغ‌ها، قورباغه‌ها و سمندر‌ها) در کشورمان ۲۰ گونه تاکنون گزارش شده که در بین آن‌ها سمندر‌ها از درجه اهمیت بیشتری برخوردار هستند و اطلاعات بسیار کم و جزئی از بیولوژی و اکولوژی آن‌ها در دست می‌باشد و گونه‌هایی نظیر سمندر لرستان، سمندر کردستان، سمندرغارزی ایرانی و سمندر آذربایجان در وضعیت بحرانی یا در معرض خطر انقراض قرار دارند.

 

---

در حال حاضر بسیاری از گونه‌های مختلف جانوری یا مهره داران ایران در معرض تهدید قرار دارد، تخریب و تکه تکه شدن زیستگاه‌های اصلی این جانوران و شکار و صید بی رویه آن‌ها و خشکسالی‌های متوالی در کشور از جمله عوامل اصلی تهدید آن به شمار می‌رود. اگرچه بسیاری از گونه‌های در معرض خطر تحت حمایت هستند، اما متاسفانه ابزار و امکانات کافی برای حفاظت از آن‌ها وجود ندارد چه در مورد نمونه‌های برجسته‌ای نظیر یوزپلنگ یا گور ایرانی و چه در مورد گونه‌هایی با اهمیت کمتر نظیر خزندگان و دوزیستان. اتحادیة جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) برای بررسی وضعیت حفاظتی گونه‌های جانوران جهان، همه ساله فهرستی را بنام لیست سرخ (Red List) منتشر مینماید که وضعیت حفاظتی گونه‌ها را در سطوح مختلفی مانند بحرانی (CR)، در معرض خطر انقراض (EN) و آسیب پذیر (VU) طبقه بندی می‌نماید و آخرین وضعیت حفاظتی گونه‌های مختلف مهره داران در ایران را در سال ۲۰۰۹ منتشر نموده است که حدود ۷۷ گونه از تمامی رده‌های جانوری، یعنی نزدیک به ۸/۶ درصد از کل گونه‌های جانوری ایران را در فهرست منتشر شده قرار داده است. چنانچه روند تخریب زیستگاه‌ها و سایر عوامل تهدید ادامه داشته باشد حیات وحش کشور با تهدید جدی مواجه خواهد بود و در سال‌های آتی برخی گونه‌های ارزشمند را همچون یوزپلنگ و گور ایرانی از دست خواهیم داد و به فهرست گونه‌های منقرض‌شده افزوده خواهد شد.

برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشورمان باید همت گماشت و تعارضات موجود بین انسان و محیط را به حداقل رساند و برای نسل آتی سرزمینی با میراث طبیعی گرانبها به ارث بگذاریم. توجه به ارزش‌های متنوع گونه‌های جانوری در برنامه ریزی‌های توسعه، ایجاد حس حمایت از حیات وحش در سطوح جامعه، جلب مشارکت‌های مردمی در مدیریت و حفاظت حیات وحش، انجام پژوهش کاربردی و بنیادی به منظور شناخت و مدیریت گونه‌های جانوری و احیای زیستگاه و جمعیت آن‌ها، فراهم نمودن امکانات، تجهیزات و نیروی کیفی و کمی مورد نیاز حفاظتی و جلوگیری از تخریب زیستگاه‌ها می‌تواند شرایط مطلوبی را برای پویایی و پایداری گونه‌های جانوری کشورمان و زیستگاه‌های آن‌ها فراهم نمایند.

---

همانطور که اشاره شد، حیات وحش ایران معرض تهدیدات فراوانی است که از جمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- تخریب و جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها
۲- عدم رعایت حقابه ضروری برای حفظ تعادل محیط زیست در رودخانه‌های کشور
۳- ورود انواع آلودگی‌های صنعتی، کشاورزی و شهری به اکوسیستم‌های آبی و خشکی کشور
۴- ورود و معرفی غیراصولی و مهار نشده گونه‌های غیربومی به کشور
۵- شکار غیرقانونی و وجود سلاح‌های غیرمجاز
۶- حضور دام بیش از ظرفیت در زیستگاه‌های حیات وحش
۷- عدم وجود قوانین و مقررات کافی
۸- عدم توجه به ارزش‌های گوناگون حیات وحش در برنامه ریزی‌های توسعه
۹- کمبود آمار و اطلاعات در زمینه حیات وحش
۱۰- زنده گیری و تجارت غیرقانونی گونه‌های جانوری
۱۱- بهره برداری بی رویه از منابع آبی و تهدید تالاب‌ها
۱۲- عدم امکانات، تجهیزات و نیروی کمی و کیفی لازم و کافی
۱۳- خشکسالی‌های متوالی

---

حیات وحش ایران در کنار تهدیداتی که متوجه آن است با فرصت‌هایی نیز رو به رو است که از جمله آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- مدیریت و حفاظت حدود ۱۰% عرصه‌های آبی و خشکی کشور
۲- تنوع زیستی بالا در کشور
۳- افزایش آگاهی و علاقه عمومی در سطح جامع نسبت به ارزش‌های حیات وحش طی سال‌های اخیر
۴- تهیه و تدوین برخی از دستورالعمل‌های لازم برای مشارکت و سرمایه گذاری بخش خصوصی در مدیریت حیات‌وحش
۵- وجود متخصصین و کارشناسان فعال و مجرب در کشور

---

کارشناسان و دوستداران حیات وحش برای بهبود شرایط حیات وحش ایران راهکار‌هایی را مورد مطالعه و تدوین کرده اند که در ادامه به صورت خلاصه مورد اشاره قرار می‌گیرد.
۱- تهیه، تدوین و اجراء برنامه‌های جامع مدیریت گونه‌های جانوری در معرض خطر و تهدید
۲- رفع تعارضات و تهدیدات موجود در زیستگاه‌های حیات وحش
۳- جلوگیری از بروز انواع آلودگی‌ها در زیستگاه جانوران
۴- توسعه و بکارگیری تکنولوژی‌های نوین برای مدیریت و حفاظت گونه‌های جانوری
۵- جمع آوری سلاح‌های غیرمجاز و صدور پروانه حمل سلاح شکاری متناسب با جمعیت حیات وحش قابل برداشت
۶- سرشماری و پایش مداوم حیات وحش کشور
۷- پیشگیری از بیماری‌های حیات وحش
۸- جلوگیری از ورود گونه‌های جانوری غیربومی مهاجم به کشور
۹- وضعیت قوانین و مقررات جدید و متناسب
۱۰- ایجاد زمینه مشارکت فعال بخش خصوصی در مدیریت و حفاظت حیات وحش
۱۱- لحاظ نمودن ارزش‌های متنوع گونه‌های جانوری در برنامه‌های توسعه و فعالیت‌های عمرانی کشور
۱۲- حفظ یکپارچگی زیستگاه‌ها و جلوگیری از جزیره‌ای شدن آن‌ها
۱۳- ارتقاء سطح دانش کارشناسان سازمان حفاظت محیط زیست
۱۴- ملحوظ نمودن ارزش‌های تنوع زیستی، توان طبیعی و ظرفیت تحمل زیست بوم‌ها در طرح‌های توسعه
۱۵- استقرار مدیریت زیست بومی
۱۶- بازسازی و احیاء گونه‌های آسیب دیده
۱۷- احیاء زیستگاه‌های خسارت دیده ناشی از اثرات تخریب و خشکسالی

 

---

یکی از موضوعات مهم که هنگام اشاره به حیات وحش مورد توجه قرار می‌گیرد شهروندانی هستند که به این مسئله توجه دارند و اصطلاحاً به آن‌ها دوست دار و یا طرفدار حیات وحش گفته می‌شود. در مورد چگونگی استفاده از حیات وحش نظر‌های متفاوت و ضد و نقیضی وجود دارد. بنابراین آن‌ها را می‌توان در گروه‌های مختلفی تقسیم بندی کرد.

---

درصد فزاینده‌ای از مردم کشور ایران برای زندگی به شهر‌ها روی آورده اند. ارتباط مردم در محیط‌های شهری با طبیعت بمراتب کمتر از ارتباط آن‌ها در مناطق روستایی است. فرزندانی که در محیط‌های شهری به دنیا می‌آیند بدون تردید فرصت زندگی در محیط طبیعی را از دست داده و کم کم با محیط‌های طبیعی بیگانه خواهند شد. این گروه از مردم در مقابل حیوانات وحشی حالت بی تفاوت پیدا خواهند کرد و سر نوشت حیات وحش برای آن‌ها مهم نخواهد بود از بین رفتن کبک، تیهو، آهو، گوزن و قوچ ومیش برای آن‌ها اتفاق مهمی نخواهد بود.

۲- طرفداران احساساتی حیات وحش

---

این افراد با هر گونه استفاده از مدیریت حیات وحش بر پایه گرایش‌های اخلاقی خود مخالفند برای این مردم حیوانات وحشی فقط بوجود آمده اند که زندگی کنند. هرگونه دستکاری یا تغییر در جمعیت یا زیستگاه آن‌ها کاری است غیر اخلاقی.
افراد احساساتی در مورد حیات وحش معمولا" اطلاعات کمی در مورد زیست شناسی حیات وحش بویژه مفاهیمی مانند برگشت پذیری حیات وحش، مکانیزم‌های وابسته به تراکم و... دارند. افرادی که بادیدی احساسی به حیات وحش مینگرند و معمولا"به نوع خاصی از گونه‌های حیات وحش که اغلب گونه‌های خونگرم وحشی هستند تمایل خاطر بیشتری نشان می‌دهند. این افراد به مهره داران خونسرد، بی مهرگان، پوشش گیاهی یا حیوانات اهلی توجه کمتری دارند.

۳-طرفداران قرق

---

این گروه از مردم اکثرا" به جنبه‌های زیبا شناسی وغیر مصرفی ازحیوانات وحشی علاقمندند. به نظرآن‌ها منابع طبیعی را باید نگهداری کرد زیرا در غیر این صورت روند تاریخی تخریب وانهدام اراضی طبیعی ادامه خواهد یافت. این گروه مخالف استفاده ازمنابع طبیعی بوده و به استفاده چند جانبه از اراضی اعتماد و اعتقادی ندارند. مدیران حرفه‌ای حیات وحش نمی‌توانند براساس چنین اعتقاداتی نقش خود را درحفاظت از حیات وحش ایفا کنند. چون هدف ما این نیست که فقط دارای چند منطقه بکر وطبیعی باشیم؛ بلکه هدف ما این است که در مجموعه پارک‌ها ومناطق حفاظت شده کشور تنوعی از محیط‌های مختلف طبیعی وجود داشته باشند.

۴-طرفداران استفاده یک جانبه از طبیعت

---

این گروه از مردم یکی از ارزش‌های منابع طبیعی یا حیوانات وحشی را به بقیه ترجیح داده وحاضرند تمام ارزش‌های دیگر را فدای علایق خود کنند. این‌ها معمولا" به دنبال منافع وعلایق فردی وشخصی خود هستند. شکارچیان حرفه ای، صیادان، گله داران از این گروه هستند.

۵-طرفداران استفاده چند جانبه از اراضی

---

متخصصین وکارشناسان مدیریت منابع طبیعی باید از جمله طرفداران این نحوه استفاده از منابع طبیعی باشند. این کارشناسان به تنوع و ارزش‌های اراضی طبیعی به خوبی واقف بوده و مجدانه در راه اجرای برنامه‌های مدیریت منابع طبیعی که ضمن استفاده چند جانبه و متعادل از اراضی از تخریب آن‌ها جلوگیری می‌کند تلاش می‌کنند.

غذا وتغذیه حیات وحش

---

اهمیت غذا برای تمام گونه‌های حیات وحش روشن است. حیواناتی که در طول زندگی خود از تغذیه خوبی بر خوردار باشند معمولا" جثه بزرگتری پیدا می‌کنند و از حیواناتی که در طول زندگی با تغذیه بد روبه رو بوده اند تندرست وشاداب‌تر می‌گردند. نیرومندی وتندرستی از معیار‌های وضعیت فیزیکی حیوانات وحشی به شمار می‌رود. حیواناتی که از وضعیت بدنی مناسبی برخوردار باشند، درمقابل انواع عوامل مرگ ومیر از خود مقاومت نشان می‌دهند و در مقایسه با حیوانات ضعیف‌تر از قدرت تولید مثل بیشتری برخوردار می‌گردند.

---

در مورد منابع غذایی حیات وحش آب را باید یکی از فاکتور‌های اصلی در نظر گرفت که نبود آن به معنای نبود حیات وحش در یک منطقه است. حیوانات و دیگر جانداران حیات وحش در مقابل کم آبی واکنش‌های متفاوتی دارند که در ادامه به آن اشاره می‌شود.

---

که یکی از عوامل شیوع بیماری‌ها در حیات وحش نیز محسوب می‌گردد. بنابراین مدیر مربوطه باید سعی کند از احداث آبشخور‌ها در یک منطقه خاص جلوگیری کند و نسبت به همگن بودن وپراکنش یکسان آبشخور‌ها و ممانعت از شیوع بیماری‌ها اقدامات مناسب انجام دهد.

۲- ترک منطقه وکوچ

---

در صورتی که حیات وحش با کمبود آب مواجه شود قلمرو خود را ترک نموده و به مناطق دیگر که امکانات زیستی در آنجا فراهم باشد کوچ می‌کنند.

یکی از اقدامات مهمی که حیوانات در صورت متوجه کم آبی شدن انجام می دهند، مسئله سازگاری با شرایط جدید است که به روش های زیر محقق می شود. 

---

حیوانات برای اینکه آب کمتری را از دست بدهند و نیاز به آب کمتری داشته باشند ادرار ومدفوع خود را غلیظ کرده و با این خصوصیات سازگاری پیدا می‌کنند و بعضی از حیوانات برای جبران کمبود آب خود حتی از آب متابولیک بدن خود که بیشتر ناشی از سوخت وساز چربی‌ها است استفاده می‌کنند و یا ممکن است حتی از آب ذخیره شده در بدن خود استفاده نمایند به عنوان مثال در نشخوار کنندگان سیرابی محل ذخیره آب محسوب می‌شود در نتیجه در مواقع مورد نیاز از این ذخیره گاه استفاده می‌کنند.

---

حیوانات برای اینکه با کم آبی مواجه نشوند وآب کمی را در اثر عوامل مختلف از جمله تعرق از دست ندهند فعالیت‌های خود را بیشتر در شب‌ها انجام می‌دهند.

---

تغییراتی در رنگ بدن بوجود می‌آید تا اینکه حیوان نور کمتری را جذب کند و در نتیجه در اثر تعرق آب کمتری را از دست بدهند. از طرفی در بعضی از حیوانات پوست قسمت‌های پشتی بدن ضخیم شده و این عامل باعث کمتر گرم شدن قسمت‌های داخلی بدن شده و در نتیجه آب کمتری از دست خواهند داد.