کلیات
روابط ایران و روسیه به روابط میان دو کشور ایران و روسیه اشاره دارد. آغاز روابط ایران و روسیه به‌صورت رسمی به سال ۱۵۲۱ میلادی در دوران صفویان بازمی‌گردد. روی‌هم‌رفته، گرایشی که دو کشور را به یکدیگر پیوند زده‌است، یکی از حالت‌های رقابت، دشمنی و دوستی بوده‌است. در دوران جمهوری اسلامی، بزرگ‌ترین چرایی گسترش روابط و همکاری مشترک دو کشور، سیاست ضدآمریکایی هردو بوده‌است و روسیه همواره ایران را به‌عنوان یک برگهٔ فشار ضد ایالات متحده به‌کار برده‌است.

تاریخچه روابط

جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار (۱۸۱۳–۱۸۰۴ و ۱۸۲۸–۱۸۲۶) باعث شکست و از دست‌رفتگی قطعی سرزمین‌هایی گسترده از ایران شد؛ ارتش ایران در این جنگ‌ها مجبور شد که با سلاح‌های برتر و ترفند‌های نظامی که هنوز آنان را فرا نگرفته بود، نبرد کند.  عهدنامه‌های ترکمانچای و گلستان میان ایران و روسیه مورد پذیرش قرار گرفت و ایران، سرزمین‌هایی همانند قفقاز جنوبی،  داغستان و به شکل کلی، سرزمین‌های گرجی و ارمنی خود را از دست داد.

 بازی بزرگ، رقابت دو امپراتوری بریتانیا و روسیه در منطقه،  ایران قاجاری را به درون خود کشاند و امتیازنامه‌های بسیاری با ارزش بالا، به خارجی‌ها داده شد که اعتراضات داخلی را شعله‌ور کرد؛ بیشتر این امتیازنامه‌ها، اجازهٔ بهره‌برداری از منابع و فرصت‌های اقتصادی ایران را در اختیار روسیه و انگلیس قرار می‌دادند. در حالی که روسیه در شمال ایران سلطه‌گری می‌کرد، انگلیس نیز درخواست حضور نظامی در جنوب ایران را کرد. همچنین روسیه تلاش داشت تا با استفاده از جریانات داخلی،  مشروطه ایران را ناکام بگذارد. تمام این‌ها، در نهایت توانستند مشروطه و جریان اصلاحات در ایران را تحت فشار قرار دهند و تا شروع جنگ جهانی اول، روسیه عملاً بر ایران حکومت می‌کرد. در دوران پهلوی، نیاز به گسترش بازرگانی و تهدید‌های احتمالی از سوی انگلیس و شوروی،  رضاشاه را به گسترش روابط تجاری با آلمان نازی در دههٔ ۱۹۳۰ سوق داد.

 با رخ دادن جنگ جهانی دوم، با وجود اعلام بی‌طرفی،  بریتانیا و شوروی ایران را اشغال کرده و رضاشاه را با اعمال فشار برکنار کردند. پس از اشغال ایران، بریتانیا و شوروی به محمدعلی فروغی پیشنهاد دادند که رسماً جمهوریت را اعلام کند که وی مخالفت کرد.

روابط ایران و روسیه در دوران جمهوری اسلامی ایران

یکی از مهم ترین شرکای روسیه پس از اتحاد جماهیر شوروی در منطقه مِنا ایران است. با اینکه روسیه در جریان جنگ هشت سال جنگ عراق با ایران، به صدام اسلحه می داد و این جنگی بود که صدها هزار غیرنظامی ایرانی در آن شهید شدند. از این رو، نزدیکی مسکو و تهران در دهه 1990 خیلی غیرمحتمل به نظر می رسید. اما روسیه مهندسان خود را برای توسعه برنامه هسته ای ایران فرستاد.

در واقع روسیه به عنوان قدرتی در حال افول در جست و جوی چشم اندازهای اقتصادی، به شرکای جدید تجاری علاقمند بود. از طرف دیگر، ایران کشوری ثروتمند در حال التیام از جنگ بود که جامعه بین المللی از آن اجتناب می کرد.  به علاوه، مولفه ایدئولوژیک ضد دین بودن روسیه هم با فروپاشی شوروی حذف شد و شرایط برای بهبود روابط ایران و روسیه فراهم شد.

 تجارت بین دو کشور که در سال 1995 حدود 276 دلار بود، در سال 2000 به 700 میلیون دلار و در سال 2008 به 3.5 میلیارد دلار رسید. ایران در سال 2001 سومین مشتری بزرگ صنعت نظامی روسیه قلمداد می شد.

 مشارکت دو کشور هنوز به سطح اتحاد نرسیده و نمونه آن مخالفت شدید روسیه با توسعه فناوری نظامی هسته ای ایران بوده است. به علاوه، تحریم های بین المللی علیه ایران سطح تجارت بین دو کشور را محدود کرد. اما فرصت هایی هم برای دو کشور وجود داشت که یک بازی برد-برد بود. دیدارهای متقابل متعددی میان رهبران دو کشور ترتیب داده شد و همکاری در زمینه های مختلف گسترش یافت.

همکاری های اقتصادی 

به‌طور کلی مبادلات بازرگانی ایران و روسیه درصد بسیار پایینی از مبادلات بازرگانی خارجی بزرگترین کشور جهان را تشکیل می‌دهد که با ایران از طریق دریای خزر مرز دریایی دارد و نسبت به روابط گسترده سیاسی-امنیتی دو کشور، رقمی ناچیز به‌شمار می‌رود. برای نمونه بر اساس آمار رسمی، ایران و روسیه در سال ۲۰۱۹ یک میلیارد و ۵۹۰ میلیون دلار مبادلات بازرگانی داشته‌اند که یک میلیارد و ۱۹۸ میلیون دلار آن را صادرات به ایران و ۳۹۲ میلیون دلار را واردات از ایران شامل می‌شود. شاید بتوان یکی از بهترین دوره‌های همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه را در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۱ دانست، به نحوی که در سال ۲۰۱۰ این مبادلات به بیش از سه و نیم میلیارد دلار رسیده بود. در این آمارها به این نکته باید توجه کرد که همواره کفهٔ این مبادلات به سود روسیه سنگین بوده‌است و این از حجم مبادلات ایران و روسیه در سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۹ به وضوح مشخص است.

بررسی وضعیت مبادلات اقتصادی ایران و روسیه، بیانگر این است که در حال حاضر تقویت این روابط به صورت جدی از سوی طرفین پیگیری نشده‌است به نحوی که برای نمونه تنها صادرات دو کشور قزاقستان و ترکیه به روسیه در سال ۲۰۱۹ و به مبلغ ۵ حدود میلیارد دلار، ارزشی بیش از سه برابر کل مبادلات تجاری ایران و روسیه در این سال داشته‌است. این عدد در رابطه با آلمان به ۲۵ میلیارد دلار، آمریکا ۱۳، بلاروس ۱۲ و ایتالیا ۱۱ می‌رسد که خود بیانگر تفاوت فاحش مبادلات تجاری این کشورها با روسیه نسبت به ایران است.

سند راهبری همکاری ایران و روسیه

با استقرار دولت سید ابراهیم رئیسی در ایران، ایران با هدف تقویت همکاری های خود با روسیه و چین ضمن استمرار مذاکرات با طرف های غربی بر سر برجام، اقدام به تنظیم راهبردهای بلند مدت و عمیق با این دو قدرت شرقی کرد.

در همین رابطه اواخر دی ماه 1400- رئیس جمهور دولت سیزدهم ایران به همراه تعدادی از وزرا برای تنظیم راهبردهای عملیاتی همکاری بلند مدت ایران و روسیه به این کشور سفر کردند.

• در مورد سند همکاری ایران و چین در ویکی تابناک بیشتر بخوانید