کلیات
تأمین امنیت، تحکیم نظم و اجرای قانون و عدالت، از مهم‌ترین ارکان ثبات و سلامت نظام اجتماعی و سیاسی است. در ایران، بخش عمده این وظیفه، بر عهده نیروی انتظامی است. همچنین در ایران برای پاسداشت مقام فعالان این عرصه روز ۱۳ مهر به عنوان روز نیروی انتظامی نامگذاری شده است.
تاریخچه
از سال ۱۳۷۸ با درخواست نیروی انتظامی و تصویب مقام معظم رهبری، فرمانده کل قوا زمان برگزاری هفته نیروی انتظامی از تیرماه به مهرماه انتقال یافت. قبلاً ۲۷ تیر به مناسبت سالروز تصویب قانون ادغام نیروی انتظامی به نام روز نیروی انتظامی و سپس هفته آخر تیرماه به نام هفته نیروی انتظامی نامگذاری شده بود و در این روز و هفته، مراسم ویژه ای برای بزرگداشت این نهاد انتظامی برگزار میگردید. ولیکن بعد از بررسیها و جمع بندی نظرات و دیدگاهها و پیشنهاد‌های مختلف مقرر شد هفته نیروی انتظامی در مهر ماه، برگزار شود.
از جمله عللی که برای این امر ذکر شد تعطیلی مدارس و دانشگاهها و آموزشگاهها بود، که طیف عظیم جوانان و نوجوانان کشور را تشکیل می دهند و نیروی انتظامی اصلیترین برنامههای خود را در ارتباط با این قشر تهیه و تدارک میبیند و با تعطیلات تابستانی امکان ارتباط مناسب و برنامه ریزی مطلوب برای آن‌ها وجود نداشت، دیگر اینکه با توجه به درجه حرارت بالا در فصل تابستان امکان اجرای برنامههای مختلف برای همه اقشار مردم و در همه مناطق کمتر امکانپذیر بود.
تاریخچه تشکیلات پلیس در ایران
قبل از تأسیس نظمیه‌ی ناصرالدین شاهی، امور انتظامی تهران برعهده‌ی قراول‌ها بود که زیر نظر کلانتر تهران خدمت می کردند. اندیشه‌ی تأسیس نظام نوین ایجاد نظم و امنیت در شهر‌ها و مناطق مختلف کشور یا همان سازمان پلیس در ایران، نخستین بار در دوره‌ی ناصرالدین شاه قاجار به وجود آمد. شاه در سفر دوم خود به فرنگ، نظم و ترتیب پلیس وین را پسندید و «کنت دومونت فور» ایتالیائی را - که در وین خدمت میکرد – برای ایجاد تشکیلات پلیس در ایران به خدمت گرفت.
نخستین تابلوی شهربانی تهران در روز ۱۶ م. ذیقعده‌ی ۱۲۹۵ ق، پس از ورود کنت، بر سردر عمارتی واقع در خیابان الماسیه (باب همایون) نصب گردید. بر روی تابلو، عبارت «ادارۀ جلیلۀ پلیس دارالخلافه و احتسابیه» نقش بسته بود که نشان می دهد در ابتدای تأسیس، وظیفه ی شهربانی و شهرداری تهران در یک واحد تمرکز داشته است. مـدتی بعد این اداره به وزارت نظمیه تبدیل شد.
در زمان علاءالدوله، تعدادی مستشار نظامی برای ژاندارمری به خدمت گرفته شد. این گروه با سرپرستی وستداهل، مستشار سوئدی، اصلاحاتی در نظمیه به وجود آورد. مستشاران سوئدی، به آموزش اهمیت زیادی میدادند و آموزشگاه هائی برای آژانها و صاحب منصبان (افسران) در تهران و قزوین به وجود آوردند. همچنین در این دوره، ژاندارمری و پلیس تأمینات (آگاهی) نیز به سبک نوین و به همت مستشاران سوئدی در تهران ایجاد شد.
پس از ورود رضاخان به عرصه‌ی سیاسی کشور، نظمیه به وزارت جنگ منتقل شد. از دیگر تغییر‌های صورت گرفته در این دوره، تغییر رسمی نام نظمیه به شهربانی و تغییر نامهای درجه‌ها و سازمانها و ادارات تابعه‌ی نظمیه در دوره‌ی ریاست سرپاس مختاری است. پلیس ایران در دوره‌ی پهلوی دوم نیز، از دو قسمت مهم پلیس شهرى (شهربانی) و ژاندارمرى (مرزى و روستائى) تشکیل شده بود.
نیروی انتظامی پس از انقلاب اسلامی
بعد از پیروزى انقلاب، کمیته‌ی انقلاب اسلامى نیز به عنوان یکى از ارکان مهم حفظ نظم و امنیت و دفاع از ارزشهاى انقلاب در داخل کشور به این مجموعه افزوده شد. در سال ۱۳۷۰، مجلس شوراى اسلامى، با ادغام این سه نیرو در یکدیگر موافقت و تأسیس تشکیلات پلیس واحد را تصویب کرد. اکنون سرواژهی «ناجا» (نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران) معرف پلیس ایران است.
بر اساس قانون جدید، پلیس ایران، جزئى از ستاد نیروهاى مسلح و وابسته به وزارت کشور و در تبعیت از رهبری معظم نظام قرار دارد. در حال حاضر پلیس جدید ایران شامل سه بخش تقریباً مستقل فرماندهی، حفاظت و اطلاعات و سازمان عقیدتى - سیاسى است.
نگهبان محله
نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، به منظور جلب مشارکت مردمی در گسترش امنیت عمومی جامعه، طرح نگهبان محله را پیشنهاد کرد. نگهبانی از مکان‌های مسکونی، تجاری و خودرو‌های پارک شده به منظور جلوگیری از دزدی، معرفی افراد مظنون به کلانتری یا پاسگاه محل، گشت زنی در محدوده مأموریتی به منظور پیش گیری از دزدی، همکاری با معتمدان محل هنگام بروز حوادث پیش بینی نشده، زیر نظر قرار دادن افراد ناشناس و هماهنگی با عوامل انتظامی محل برای جلوگیری از شرارت مزاحمان نوامیس و افراد شرور، از جمله وظایف نگهبان محله است.
پلیس جدید ایران شامل سه بخش فرماندهی، حفاظت و اطلاعات و سازمان عقیدتى - سیاسى است
پلیس ۱۱۰
مرکز پلیس ۱۱۰، برای تحقق شعار پلیس پاسخ گو و با هدف تحکیم امنیت عمومی و تلاش برای پایداری آن، در سال ۱۳۷۹ راه اندازی شد. این مرکز بر آن است تا با افزایش تحرک و سرعت عمل، به نیاز‌های فوری مردم پاسخ دهد تا با حضور به موقع در صحنه‌ها و ناامن کردن کشور برای مجرمان، رضایت عمومی جامعه را فراهم آورد. از اهداف ایجاد مرکز فوریت‌های پلیسی ۱۱۰ می‌توان به سرعت بخشیدن در برقراری ارتباط مردم با پلیس و کاهش چرخه کاری آنان در مراجعه به کلانتری‌ها و هنگام ضرورت اشاره کرد. ۱۱۰، خدمات رسانی مشاوره‌ای و پاسخ گویی به پرسش‌های پلیسی مردم را نیز از وظایف خود می‌داند.
سامانه ۱۹۷
تلفن گویا، آسان‌ترین راه ارتباطی مردم با دفتر نظارت همگانی در خبررسانی است. نیروی انتظامی در گامی جدید و در راستای تکمیل طرح مرکز فوریت‌های پلیسی ۱۱۰ و اجرای وظیفه قانونی خود، دفتر نظارت همگانی را تأسیس کرد. این دفتر که با هدف جامعه محوری و اعتمادسازی عمومی راه اندازی شده است، در حال حاضر با شماره تلفن ۱۹۷ در تمامی اوقات به دو صورت اپراتور زنده و تلفن گویا، آماده دریافت دیدگاه‌های مردم در قالب انتقاد، پیشنهاد، شکایت و قدردانی از عملکرد کارکنان واحد‌های گوناگون نیرو‌های انتظامی است.
از اهداف مهم راه اندازی این مرکز، می‌توان به پیش گیری از جرایم و تخلفات کارکنان در سطح جامعه و ناجا، دست یابی به افکار عمومی برای کنترل بازخورد‌های اجتماعی مأموریت‌های ناجا و ایجاد جوّ روانی بر ضد کارکنان متخلف و مجرم در درون سازمان اشاره کرد.
مراکز مشاوره در معاونت اجتماعی ناجا
مراکز مشاوره در معاونت اجتماعی ناجا، در راستای نگرش جامعه محوری پلیس و لزوم افزایش ارتباط صمیمانه و هم دلی پلیس و مردم، برای پیش گیری از بروز ناهنجاری‌های اجتماعی و شناسایی ریشه‌ها و زمینه‌های رفتار‌های ناهنجار در سال ۱۳۷۹ راه اندازی شد. آگاه سازی جامعه برای افزایش توان مقابله با مشکلات اجتماعی و پیش گیری از آن‌ها و ایجاد فرهنگ مشاوره در بحران‌های زندگی، از اهداف مهم این مراکز به شمار می‌آید. فعالیت بخش مشاوره روان شناختی این مرکز در زمینه روان درمانی، خانواده درمانی، مشاوره فردی و... است. بخش مشاوره انتظامی این مرکز نیز مجموعه‌ای از خدمات مربوط به مشاوره نظام وظیفه عمومی، امور حقوقی، صدور گذرنامه و دیگر امور انتظامی را در اختیار مراجعان می‌گذارد.
نیروى انتظامى و تعامل با مردم
همبستگى، انسجام ملى و عمومى و نیز آرامش گسترده، حاصل وجود نظام عقیدتى مسلّط در جامعه است. هر قدر نیروى انتظامى بتواند با این نظام، صادقانه مرتبط شود، با آن احساس همدلى کند و خود را متعلق به آن بداند، اعتماد عمومى را بیشتر به خود جلب خواهد کرد.
نیروى انتظامى باید در این راستا، به وضعیتى خاص برسد؛ یعنى در عین حفظ استقلال، فاصله بسیار کمى با مردم داشته باشد. لازمه تحقق این امر مهم آن است که دولت در تصحیح نگرش مردم راجع به نیروى انتظامى تلاش کند تا زمینه همکارى مردم و پلیس فراهم آید. در حال حاضر با اقدامات صورت گرفته در ایجاد زمینه هایى مناسب در ابعاد فرهنگى و تبلیغى، میزان تعامل مردم و نیروى انتظامى، افزایش چشمگیرى داشته و مهم‌ترین اثر آن، کاهش ارتکاب جرایم و متلاشى شدن باندهاى کوچک و بزرگ بزهکارى در سطح جامعه بوده است.
فرماندهان
در ادامه به فرماندهان نیروی انتظامی پس از انقلاب اسلامی اشاره می شود.
امیر سرتیپ محمد سهرابی (دوران انجام ادغام): ۱۳۷۰–۱۳۷۱
سردار سرتیپ پاسدار رضا سیف‌اللهی: ۱۳۷۱–۱۳۷۵
سردار سرتیپ پاسدار هدایت لطفیان: ۱۳۷۵–۱۳۷۹
سردار سرتیپ پاسدار خلبان محمدباقر قالیباف: ۱۳۷۹–۱۳۸۴
سردار سرتیپ پاسدار خلبان علی عبداللهی علی‌آبادی (سرپرست): ۱۳۸۴
سردار سرتیپ پاسدار اسماعیل احمدی‌مقدم: ۱۳۸۴–۱۳۹۳
سردار سرتیپ پاسدار حسین اشتری: ۱۳۹۳–اکنون
رسته‌ها
رَسته اصطلاحی است برای مشخص کردن تخصص‌های نظامی که از نظر مأموریت، نوع کار و وظایف مشاغل نظامی دارای ارتباط نزدیک است. نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران دارای هجده رسته‌است:
مرزبانی
اطلاعات
عملیات ویژه
انتظامی
ترافیک (راهنمایی و رانندگی)
هوایی
آماد و پشتیبانی
جرم‌شناسی (آگاهی)
رایانه
حقوق
معارف
اداری
هنر
دارایی
مخابرات و الکترونیک (فتا)
فنی و مهندسی
دریایی
بهداری
بخش‌ها و رده‌ها
ناجا دارای سه رده کلی است، فرماندهی، سازمان حفاظت و اطلاعات (ساحفا ناجا) و سازمان عقیدتی سیاسی (ساعس ناجا)
پلیس پیشگیری بزرگترین فرماندهی در ناجا است که مستقیماً فرماندهی کلیه کلانتری‌ها و پاسگاه‌های انتظامی سراسر کشور، پلیس فرودگاه‌های کشور، پلیس راه‌آهن، پلیس خدمات قضایی مستقر در سازمانها و وزارتخانه‌ها، یگان‌های امداد شهرستانها، یگان‌های حفاظت سازمان‌های صداوسیما، زندان‌ها و تعزیرات حکومتی، میراث فرهنگی و گردشگری، حفاظت از محیط زیست، جنگلبانی و منابع طبیعی را عهده‌دار می‌باشد.
فرماندهی پلیس پیشگیری ناجا بر عهده سردار سرتیپ دوم پاسدار محمد شرفی است.
پلیس راهنمایی و رانندگی (راهور) پلیس راهنمایی و رانندگی کلانشهر‌ها و شهرستانها، پلیس راه
فرماندهی پلیس راهنمایی و رانندگی ناجا بر عهده سردار سرتیپ دوم پاسدار سیدکمال هادیانفر است.
پلیس آگاهی ادارات مبارزه با جرایم خاص، سرقت، جنایی، و اداره مبارزه با قاچاق کالا و ارز
ریاست پلیس آگاهی کشور را سردار سرتیپ دوم پاسدار محسن حسنخانی عهده‌دار می‌باشد.
پلیس مبارزه با مواد مخدر که وظیفه آن مبارزه با مواد مخدر در کشور و خرید و فروش آن و کشف باند‌های بزرگ تا خرده فروشان مواد مخدر است.
فرماندهی پلیس مبارزه با مواد مخدر ناجا در حال حاضر سردار سرتیپ دوم پاسدار مسعود زاهدیان می‌باشد.
پلیس اطلاعات و امنیت عمومی (پاوا) با وظیفه جمع‌آوری اطلاعات و اخبار سیاسی و همچنین شناسایی باند‌های قاچاق اسلحه به صورت آشکار و غیرآشکار با لباس غیررسمی و به صورت شخصی انجام وظیفه می‌کند. نام سابق این بخش از نیروی انتظامی، معاونت اطلاعات ناجا بود. همچنین فرماندهی پلیس دیپلماتیک، پلیس گذرنامه، پلیس مهاجرت و اتباع خارجی، و همچنین اداره نظارت بر اماکن عمومی از زیرمجموعه‌های پلیس اطلاعات و امنیت عمومی ناجا می‌باشند.
فرماندهی پلیس اطلاعات و امنیت عمومی ناجا (معاونت اطلاعات ناجا) سردار سرتیپ دوم پاسدار غلامرضا رضاییان فر می‌باشد.
پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات (فتا) در گذشته رسیدگی به جرایم مربوط به رایانه و فضای مجازی در اختیار اداره مبارزه با جرایم خاص و رایانه‌ای پلیس آگاهی ناجا بود که در دهه ۹۰ با تشکیل پلیس فتا، این فرماندهی رسیدگی که جرایم مربوط به حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و فضای مجازی را عهده‌دار شد.
فرماندهی پلیس فتا ناجا را سردار سرتیپ دوم ستاد وحید مجید بر عهده دارد.
فرماندهی مرزبانی (در استان‌های ساحلی به‌صورت فرماندهی دریابانی) وظیفه حفظ و نگهداری میل‌های مرزی و سازماندهی امور مرزنشینان فعال است.
فرماندهی پلیس مرزبانی کشور بر عهده سردار سرتیپ پاسدار قاسم رضایی می‌باشد.
پلیس بین‌الملل (اینترپل) (واحد بین‌الملل نیروی انتظامی)
فرماندهی این یگان برعهده سردار سرتیپ دوم پاسدار هادی شیرزاد می‌باشد.
هوا ناجا (واحد هواپیمایی نیروی انتظامی)
فرماندهی این یگان برعهده سردار مستاجران می‌باشد.
یگان ویژه (کنترل اجتماعات، جلوگیری و مقابله با اغتشاشات، حفاظت سواحل، حفاظت ورزشگاه‌ها، واحد‌های ویژه رهایی گروهان و عملیات ویژه معروف به «نوپو» - نیرو‌های ویژه پاسدار ولایت)
فرماندهی یگان‌های ویژه ناجا بر عهده سردار سرتیپ دوم پاسدار حسن کرمی است
یگان امداد (یگان‌های امداد به‌صورت مستقیم تحت امر فرماندهی انتظامی شهرستان خود عمل می‌کنند. از نظر چارت سازمانی فرمانده‌های این یگان‌ها با نظر مستقیم فرماندهی پلیس پیشگیری انتخاب می‌شوند)
لازم است ذکر شود در ساختار ناجا، یگان امداد به‌صورت کشوری و ناحیه‌ای (استانی) وجود ندارد. فرماندهی یگان امداد تهران بزرگ در حال حاضر بر عهده سردار سرتیپ دوم پاسدار مسعود مصدق می‌باشد
دژبان کل ناجا (فرماندهی پلیس حفاظت از شخصیت‌ها نیز از رده‌های زیرمجموعه دژبان ناجا می‌باشد)
سازمان وظیفه عمومی ناجا (وظیفه تقسیم نیرو‌های وظیفه بین نیرو‌های مسلح ایران را بر عهده دارد)
ریاست این سارمان بر عهده سردار سرتیپ پاسدار تقی مهری و سردار سرتیپ دوم پاسدار ابراهیم کریمی جانشین وی می‌باشد
سازمان عقیدتی سیاسی ناجا (ساعس ناجا)
ریاست سازمان عقیدتی سیاسی ناجا بر عهده حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر ادیانی می‌باشد
سازمان حفاظت اطلاعات ناجا (ساحفا ناجا)
ریاست سازمان حفاظت اطلاعات نیروی انتظامی را سردار عبدالله زاده عهده‌دار می‌باشد
بازرسی ناجا (۱۹۷) این یگان مسولیت رسیدگی به شکایات، جرایم، انتقادات و پیشنهاد‌ها از عملکرد کارکنان و سازمان ناجا را دارد و ریاست بازرسی ناجا را سردار سرتیپ دوم پاسدار محرم مجرد عهده‌دار می‌باشد.
دانشگاه علوم انتظامی امین (دانشکده افسری پلیس)
معاونت نیروی انسانی ناجا (ریاست این معاونت بر عهده امیر سرتیپ دوم خلبان محمد زارعی، فرمانده سابق هواناجا می‌باشد)
معاونت عملیات ناجا (مرکز فوریت‌های پلیسی ۱۱۰ توسط این معاونت کنترل و فرماندهی می‌شود)
معاونت فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا)
معاونت پارلمانی و امور مجلس
معاونت اجتماعی ناجا
معاونت بهداشت، امداد و درمان ناجا (بهداد ناجا)
مرکز مطالعات راهبردی ناجا (ریاست این مرکز برعهده سردار سرتیپ پاسدار احمدرضا رادان، جانشین سابق ناجا می‌باشد)
همچنین در هر یک از استان‌های کشور ستاد فرماندهی انتظامی استان مستقر است که وظیفه انجام امورات انتظامی و مربوط در آن استان را بر عهده دارد.
لباس
لباس نیروی انتظامی به‌طور عمده سبز رنگ است، اما اخیراً بنابر کارکرد هر واحد لباس‌هایی با رنگ و مدل‌های مختلف در این نیرو به کار گرفته می‌شود. این لباس در کلیه یگان‌ها و معاونت‌های ستادی ناجا به‌صورت پیراهن یونیفرم سبز روشن و شلوار سبز تیره، در یگان‌های عملیاتی عمدتاً به‌صورت لباس رزم یکدست سبز تیره، در یگان‌های ویژه به‌صورت لباس رزم لجنی رنگ با طرح پیکسلی، در فرماندهی مرزبانی و دریابانی به‌صورت لباس رزم با طرح لجنی و رنگ خاکی، و در پلیس راهور به‌صورت پیراهن سفید و شلوار سرمه‌ای می‌باشد.
سلسله مراتب
فرماندهان ارشد نیروی انتظامی توسط رهبر جمهوری اسلامی ایران و معمولاً بنا به پیشنهاد وزیر کشور تعیین می‌شوند، اما عملکرد نیروی انتظامی زیر نظر وزیر کشور است، همچنین وزیر کشور ممکن است جانشین فرمانده کل قوا در نیروی انتظامی نیز باشد. نیروی انتظامی از چندین معاونت مختلف تشکیل شده‌است. هریک از استان‌های کشور یک ناحیه انتظامی به حساب می‌آیند و شهرستان‌های تابعه هر استان مناطق انتظامی آن ناحیه به‌شمار می‌آیند (فرماندهی انتظامی تهران بزرگ به عنوان پایتخت کشور از این قاعده مستثنی است و یک ناحیه انتظامی به حساب می‌آید)
در مورد روز نیروی انتظامی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
