کلیات
تصرف عُدوانی یا زوروارانه یک موضوع حقوقی است و بمعنای به زور گرفتنِ یک زمین یا ملک از مالکِ آن یا از کسی است که بر اساسِ یک قرارداد دارای حق نسبت به آن ملک میباشد (مستأجر). اگر فردی مدعی غیرقانونی بودنِ رابطه تصرف باشد، باید با توسل به قانون و با اقامه دعوی، این رابطه را برهم زده و متجاوز را باز دارد والا خود متجاوز محسوب خواهد شد.
در بُعدِ حقوقی باید توجه داشت که مدت زمان تصرف سابق خواهان باید به اندازهای باشد که او عرفاً متصرف شناخته شود و این مدت بنا بر نظر قاضی و عرف میتواند متفاوت باشد. مطابق ماده ۶۹۰ قانون مجـازات اسلامی، تصرف عدوانی و مزاحمت یا ممانعت در حق نسبت به املاک متعلق به دولت یا اشخاص حقیقی یا حقوقی صرفاً با شکایت مالک قابل تعقیب کیفری است. قبل از تصرّف عدوانی، تجاوز عدوانی است.
امکان دارد کسی سالها مورد زاغ زنی یا فاز بینی و حتّی استفاده از ابزار جاسوس باشد تا مطمئن شوند در صورت تصرّف امکان آف اداء حقوق ندارد و بعد بهصورت سازمان یافته مورد واقع شود. تصرّف زندگی هم هست که ازلحاظ قانون مجازات اسلامی ترور محسوب میشود.
معنای اصطلاحی تصرف
تصرف که از آن به ید (دست) تعبیر میشود عبارت است از سلطه و اقتداری که شخص به طور مستقیم یا به واسطه غیر، بر مالی دارد.
بررسی تصرف عدوانی با رویکرد حقوقی
ماده ۱۵۸ قانون آئین دادرسی مدنی دادگاههای عمومی و انقلاب دعوای تصرف عدوانی را چنین تعریف میکند: «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیرمنقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست مینماید.» این تعریف فقط شامل اموال غیرمنقول است؛ پس اگر کسی به صورت عدوانی اتومبیل یا تلفن همراه یا مال منقول دیگری را از تصرف او خارج سازد، تعریف فوق این موارد را شامل نخواهد شد. اگر مال با رضایت متصرف سابق از تصرف او خارج شده باشد و به تصرف دیگری درآید سپس متصرف سابق از رضایت خویش پشیمان شده و عدول نماید، عنوان تصرف عدوانی بر فعل متصرف لاحق صادق نخواهد بود.
در دعوای تصرف عدوانی شخصی که ادعا دارد مال از ید او خارج شده نیازی ندارد به مالکیت خود استناد کند بلکه کافی است تصرف سابق خود بر مال را به اثبات برساند. به طور کلی سه معیار در دعوای تصرف عدوانی مطرح است: ۱-اثبات سابقه تصرف خواهان ۲-اثبات لحوق تصرف خوانده (تصرفات بعدی خوانده) ۳-اثبات عدوانی بودن تصرف (اینکه مال بدون اجازه متصرف سابق به تصرف دیگری درآمده است)
کسی که در دعوای تصرف عدوانی شکست میخورد میتواند پس از آن دعوای مالکیت مطرح کند، اما عکس این قضیه ممکن نیست.
گنگی قانون در دادگاههای ایران
در بعد حقوقی در سال ۱۳۷۸ قانونگذار در قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی مواد نسبتاً زیادی را به این بحث اختصاص داد و بدین ترتیب، رویهاش روشنتر و بهتر از بعد کیفری مسئله شد و اکنون مسائل مبهم و مورد اختلاف در این بعد کمتر دیده میشود.
امتیازات دعوای تصرف عدوانی
نیازی به ارائه دلیل مالکیت (مانند سند رسمی) از طرف خواهان نیست.
دعاوی تصرف عدوانی خارج از نوبت رسیدگی میشوند.
برای صدور دستور موقت نیازی به اخذ تامین از خواهان برای خسارات احتمالی نیست.
هزینه دادرسی دعوای تصرف عدوانی به دلیل غیر مالی بودن آن مقطوع و ارزان است.
دعوای رفع تصرف عدوانی و نحوه رسیدگی به آن
در دعوای تصرف عدوانی دادگاه وارد دلایل مالکیت نمیشود و تنها به این امر رسیدگی میکند که خواهان قبلا متصرف بوده و خوانده ملک را از تصرف او خارج کرده است و این تصرف، عدوانی بوده است. در صورت احراز این امور خوانده را محکوم به رفع تصرف عدوانی مینماید البته لازم به ذکر میباشد که چنانچه خواهان در دعوای تصرف عدوانی شکست بخورد میتواند، نسبت به طرح دعوای مالکیت اقدام نماید.