آمریکا می‌تواند به برجام بازگردد؟! / مکانیزم‌های احتمالی برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران چه خواهد بود؟

بین الملل تابناک: در روزها و هفته های گذشته مناظرات و مباحث جدی پیرامون تلاش های آمریکا برای تمدید تحریم های تسلیحاتی ایران مطرح شده است.

در این میان، گمانه زنی‌های زیادی در مورد احتمال بازگشت آمریکا به برجام در راستای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران مطرح شده است.

یک رسانه آمریکایی بامداد چهارشنبه (به وقت تهران) جزئیات تازه‌ای از قطعنامه پیشنهادی آمریکا در شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران منتشر کرده است.

خبرگزاری آسوشیتدپرس نوشته ایالات متحده روز سه‌شنبه پیش‌نویس این قطعنامه را میان شمار محدودی از اعضای شورای امنیت توزیع کرده است. این پیش‌نویس خواستار تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران برای مدت نامعلوم است.

مقام‌های دولت «دونالد ترامپ»، رئیس‌جمهور آمریکا و دیپلمات‌های سازمان ملل متحد بدون افشای نام به آسوشیتدپرس گفته‌اند واشنگتن قصد دارد از اتمام تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران طبق مفاد قطعنامه فعلی صادره برای تأیید برجام (قطعنامه ۲۲۳۱) جلوگیری کند.

در همین راستا، پیرامون این مساله با دو تن از کارشناسان مسائل آمریکا گفت‌وگو کردیم. دکتر «حیدر علی مسعودی» عضو هیات علمی دانشگاه و دکتر «سهیل گودرزی» پژوهشگر و کارشناس مسائل آمریکا.

آیا آمریکا می‌خواهد و می‌تواند به برجام برگردد یا خیر؟

دکتر مسعودی: آن چیزی که اجمالا به ذهن من می‌رسد، این است که آمریکایی‌ها به دنبال این هستند که آن مکانیزم‌ها و ساز و کار‌هایی که خودشان را از آن محروم کرده اند، یعنی مکانیزم‌های نظارتی و حقوقی که در داخل برجام و در قطعنامه ۲۲۳۱ پیش بینی شده بود، به آن ساز و کار‌ها برگردند. یعنی آن‌ها خودشان را از یک چیزی محروم کرده اند و الان می خواهند دوباره آن جنبه‌های فشار به ایران را از طریق استفاده از آن بستر حقوقی که در قطعنامه هست، تقویت کنند.

این هدفی هست که شاید آمریکایی‌ها از خیلی قبل‌تر از این دنبالش بودند و فشار‌هایی را به کشور‌های اروپایی می‌آوردند و به فرانسه و آلمان و بریتانیا که شما بایستی از برجام خارج شوید و فشار‌های بین المللی را بر ایران زیاد کنید. این فشار‌ها از قبل هم وجود داشت، اما اروپایی‌ها به هیچ وجه این را نمی‌پذیرفتند و معتقد بودند که برجام بر سر جای خودش هست، پشتوانه حقوقی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را دارد و آن‌ها به لحاظ هنجار‌های بین المللی بایستی به این تعهد خودشان پایبند بمانند.

اتفاقی که الان دارد می‌افتد بعد از آزمایش موشک ماهواره بر ایران و قرارگیری آن ماهواره نظامی در مدار جو، تا حدودی آن جریانات و دیدگاه‌های اروپایی ـ که از قبل هم نزدیکی‌هایی به دیدگاه‌های آمریکایی‌ها داشتند ـ در حال تقویت است که آمریکا درواقع آن هشدار‌هایی را که می‌داد به درستی می‌داد و ایران دارد در یک مسیر افزایش تنش و ایجاد ناامنی‌های جدید حرکت می کند و به همین دلیل، این یک زمینه جدیدی را فراهم کرده برای اینکه پمپئو و دستگاه دیپلماسی آمریکا ضمن بهانه جویی از این فضا و از این زمینه سازی‌های جدید استفاده و بحث بازگشت به برجام را مطرح کند.

دکتر گودرزی: در متن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) مکانیسمی برای خروج اعضای معاهده پیش بینی نشده و اعلام رسمی خروج هر یک از اعضای متعاهد در این توافق بالقوه می تواند به پایان آن منتهی شود. واقعیت آن است که ایالات متحده به رغم سخنرانی ترامپ در هشتم می ۲۰۱۸ از برجام خارج نشده و بر اساس متن منتشر شده از فرمان اجرایی رئیس جمهور آمریکا در این زمینه، دولت ایالات متحده صرفاً مشارکت خود در برجام را متوقف کرده است. از این منظر دست کم به لحاظ حقوقی، مانعی در برابر مشارکت مجدد ایالات متحده در برجام وجود ندارد. اما روشن است که برجام بیش از یک متن حقوقی یک سازوکار سیاسی است و بازگشت آمریکا به برجام با توجه به رویه دو سال گذشته این کشور در قبال توافق هسته ای، تقریباً غیرممکن و منطقاً غیر قابل قبول است.

بازگشت آمریکا به برجام و ازسرگیری مشارکت این کشور در توافق هسته ای مستلزم الغای محدودیت ها و برداشتن تحریم هایی است که در نتیجه فرمان ریاست جمهوری هشتم می ۲۰۱۸ مجدداً بر برنامه هسته ای ایران وضع شده اند. یعنی کاخ سفید ضمن نادیده گرفتن کمپین فشار حداکثری، فرمان اجرایی دیگری صادر کرده و طی آن تعهدات خود در برجام را از سر خواهد گرفت.

اما چرا چنین فرضی مطرح است؟

محتمل ترین فرض در این زمینه آن است که ایالات متحده از این رهگذر درصدد بازگشت به برجام و استفاده از مکانیسم ماشه موجود در بند‌های ۳۶ و ۳۷ توافق هسته ای است تا از این طریق بتواند تحریم های تسلیحاتی ایران را تمدید کند. روشن است که این فرض منطقاً امکان تحقق ندارد و بازگشت به برجام نمی تواند گزینه مطلوبی برای ایالات متحده باشد، چون علاوه بر رئیس جمهور و وزیر امور خارجه ایالات متحده، برایان هوک نیز در اظهار نظری صریحاً بر عدم مشارکت آمریکا بر فرایند‌های مرتبط با برجام صحه گذاشته است.

تابناک: آمریکا به غیر از بازگشت به برجام چه مکانیزم‌ها و مسیر‌هایی برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران دارد؟

دکتر مسعودی: در رابطه با اینکه آمریکا چه مکانیزم‌هایی برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران دارد باید گفت: اتفاقی که دارد می‌افتد این هست که آمریکایی‌ها یک سیاهه‌ای از اقدامات ایران را در دست تهیه دارند و دارند آن جنبه‌ها و استدلال‌های حقوقی اش را هم فراهم می کنند، مبنی بر اینکه ایران آن تحریم‌های تسلیحاتی که در قطعنامه ۲۲۳۱ پیش بینی شده و بایستی اجرا کند، اجرا نکرده و درواقع آن‌ها می خواهند موارد و مصادیق تخلفات ایران را از نظر آمریکایی‌ها لیست کنند و این را هم در ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ ممکن است مطرح کنند و از این طریق مکانیسم ماشه علیه ایران را فعال کنند و همه آن قطعنامه‌های تحریمی دوباره برگردد. این یک کاری هست که ممکن است انجام دهند؛ البته اگر بتوانند بقیه قدرت‌های دارای حق وتو را راضی کنند.

کار دیگری هم که شاید بتوانند انجام دهند این است که اساسا به سراغ قطعنامه جدیدی بروند؛ یعنی یک محمل حقوقی جدیدی را در قالب یک قطعنامه جدیدی ایجاد کنند و بتوانند از آن با تمرکز بر بحث موشکی ایران و بحث تحریم‌های تسلیحاتی ایران استفاده کنند. هیچ بعید نیست که این اتفاق بیفتد؛ یعنی قطعنامه ۲۲۳۱ بر سر جای خودش بماند، اما این‌ها وارد یک قطعنامه جدیدی شوند و بخواهند در نهایت، در شورای امنیت یک قطعنامه جدیدی را به رای بگذارند. با این حال، با توجه به اینکه روسیه و چین در شرایط فعلی بین المللی طبیعتا همراهی‌های لازم را با این قطعنامه‌ها نخواهند داشت، به نظر می رسد که آن مسیر هم خیلی مسیر ساده‌ای برای آمریکایی‌ها نخواهد بود.

دکتر گودرزی: شواهد حکایت از آن دارند که ایالات متحده به رغم این پتانسیل حقوقی موجود در برجام خواهان بازگشت به این توافق نیست و مشارکت مجدد در آن را واجد هیچ مزیتی برای خود نمی داند. در مقابل به نظر می رسد که واشنگتن درصدد استفاده از پتانسیل موجود در قطعنامه ۲۲۳۱ برای نقش آفرینی در این زمینه است. در واقع ایالات متحده به رغم توقف مشارکت خود در برجام، کماکان عضوی از کشور‌های ذی نفع در قطعنامه ۲۲۳۱ است ـ که اتفاقاً متن برجام نیز عیناً در آن انعکاس یافته است ـ و از این رهگذر قادر به نقش آفرینی در مساله تحریم های تسلیحاتی ایران است.

در واقع مساله اساسی هم همین موضوع است؛ محدودیت های پنج ساله ایران در زمینه تسلیحات در اکتبر ۲۰۲۰ به پایان می رسند و ایالات متحده خواهان تداوم این محدودیت ها تا زمانی نامعلوم است. از این منظر ایالات متحده احتمالاً اجرایی شدن بند ۳۶ برجام ـ که در قطعنامه ۲۲۳۱ نیز ذکر شده ـ را مطرح می کند که ناظر بر عملیاتی شدن فرایند حل اختلاف در کمیسیون برجام است. طبیعتاً و بر اساس متن بند‌های ۳۶ و ۳۷ نتیجه این سناریوی آمریکا می تواند فعال شدن مکانیسم ماشه باشد که به بازگشت قطعنامه های تحریمی شورای امنیت ملل متحد علیه ایران (پیش از اجرایی شدن در سال ۲۰۱۵) می انجامد.

در عین حال این احتمال که قطعنامه پیشنهادی ایالات متحده در این زمینه از سوی چین و به ویژه روسیه وتو شود در حال حاضر بسیار جدی است و از این روی، ایالات متحده احتمالاً نه «اعمال مجدد» تحریم های ایران بلکه موضوع «تداوم تعلیق تحریم ها» را مطرح کرده و از این طریق امکان وتوی آن برای خود و اعضای اروپایی شورا را فراهم کرده و در نهایت تحریم های تسلیحاتی در بستر قطعنامه ۱۹۲۹ را بار دیگر علیه ایران فعال می کند. در این شرایط است که امکان کنشگری اعضای همسوتر با ایران نظیر چین یا روسیه در مقابل طرح آمریکا نیز کمتر می شود.

یک احتمال جدی دیگر در این زمینه نیز آن است که ایالات متحده با مطرح کردن این موضوع درصدد تحریک ایران به انجام کنشی غیرمنتظره و اصطلاحاً شگفتی ساز است تا از این طریق سایر اعضای باقی مانده در برجام و به ویژه فرانسه و بریتانیا را به فعال سازی مکانیسم ماشه ترغیب کند. تحت این شرایط اگر در پاسخ به اقدام احتمالی آمریکا در تهیه پیش نویس قطعنامه علیه ایران، این کشور طرح هایی همچون تسریع و توسعه کاهش تعهدات برجامی، اخراج بازرسان و یا خروج از ان پی تی و مانند آن‌ها را در پیش بگیرد، این احتمال بیش از پیش قوت می گیرد.

به عنوان جمع بندی می توان از سه احتمال در این زمینه سخن گفت؛

نخست اینکه آمریکا از این رهگذر درصدد اقناع سایر اعضای دائم شورای امنیت برای رای به پیش نویس قطعنامه آمریکا جهت تمدید تحریم های تسلیحاتی قطعنامه ۲۲۳۱ است؛ بنابراین، طرح بازگشت به برجام و سپس فعال سازی مکانیسم ماشه را به عنوان تهدیدی برای راضی شدن کشور‌ها در عدم وتوی قطعنامه مطرح کرده است.

دوم آنکه در صورت وتوی قطعنامه تمدید تحریم های تسلیحاتی، آمریکا طرح بازگشت به برجام را کلید می‌زند و فارغ از اینکه دستور اجرایی تعهدات برجامی خود را صادر می‌کند یا نه، درخواست برگزاری کمیسیون مشترک را صادر می‌کند که در صورت پذیرش این درخواست از سوی تروئیکا و اتحادیه، کمیسیون تشکیل شده و روند اجرایی مکانیسم ماشه را آغاز می‌کنند. تحت این شرایط، حقوقی یا غیر حقوقی بودن درخواست آمریکا یا صدور دستور اجرایی یا عدم صدور آن مهم نیست. مهم همراهی چهار عضو دیگر یا عدم همراهی آن هاست و بالاخره سوم اینکه از رهگذر عملیاتی کردن این کارزار، ایران تحریک به اقدام متقابل پیش دستانه شود و خطوط قرمز اروپا را رد کند؛ مانند توقف پروتکل، یا اخراج بازرسان یا خروج از عدم اشاعه و... که در این صورت تروئیکای اروپایی رأسا برای مکانیسم ماشه اقدام نماید و آمریکا بدون مداخله مستقیم به هدف تمدید تحریم‌ها و از آن مهم‌تر احیای قطعنامه ۱۹۲۹ دست پیدا کند.