به خوبی چو آب و به رنگ آتش است
1- مهم‌ترین اختلاف نقاشی خیالی‌نگاری با سایر سبک‌های نقاشی موضوع (انتقال تفکر) است، یعنی نقاش باید تفکرات خود را به گذشته‌های دور منتقل کند و آثار خود را بر مبنای اصول و قواعد دوران گذشته به تصویر درآورد بحث انتقال تفکر امروزه نیز توسط استادان نقاش (کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان) انجام می‌شود.
این استادان که فارغ‌التحصیل نقاشی از دانشگاه‌ها هستند تفکر و اندیشه خود را با دیدگاه و تفکرات کودکان تطبیق داده‌اند و جهان را از دید آنان به تصویر درمی‌آورند به نحوی که تصاویر با تمام سادگی‌ها کاملاً مورد پذیرش کودکان است.
در مثالی دیگر: زمانی که یک نقاش خیالی‌نگار تصمیم دارد نبرد امام علی(ع) و عمربن عبدود را به تصویر درآورد، باید خود را به جای هنرمندی تصور کند که 1500 سال قبل در کنار میدان نشسته و نبرد را طراحی می‌نماید، به عبارت دیگر تفکرات و مهارت‌های او را به تصویر درآورد که از اصول و قواعد طراحی آکادمیک بی‌اطلاع است و آناتومی و پرسپکتیو را همان‌گونه که توانایی دارد و می‌بیند، طراحی کند.
با ذکر نکات بالا اغلب در پرده‌های نقالی مشاهده می‌شود که کیکاووس سوار بر اسب در کنار میدان با پاهای کوتاه و سر بزرگ نقاشی شده است. لازم به ذکر است که ارزش اینگونه طراحی‌ها شبیه و همتراز آثاری است که از دوران گذشته در غارها و دیوارنگاره‌ها مشاهده می‌شود. به عبارت دیگر آثار خیالی‌نگاری احساس بیننده را به دوران گذشته سوق می‌دهند و به همین دلیل هنرشناسان غربی چنین آثاری را در بهترین موزه‌های خود نگهداری کرده‌اند.
با ذکر مثال دیگر: اگر نبرد رستم و اشکبوس را یک کارشناس ارشد نقاشی به تصویر درآورد، نتیجه کار یک اثر واقعگرایانه (رئالیسم) خواهد بود ولی اگر همین موضوع را یک نقاش خیالی‌نگار بسازد هم مورد توجه نقالان خواهد بود و هم مورد پسند مردم قرار خواهد گرفت.
2- وقتی یک نقاش خیالی‌نگار طراحی خود را به پایان رسانید، زمان آن رسیده که افکار خود را به زمان حال منتقل نماید و از تکنیک روز برای کارهای زیر استفاده کند (رنگ‌آمیزی - نقش‌آفرینی و تذهیب - زیباسازی اثر و پرداختن به جزئیات).
3- در تابلوهایی که برای نقالی مورد استفاده قرار می‌گیرند و به نام پرده‌های درویشی نامیده می‌شوند، باید نکات زیر لحاظ شود:
الف - پرده باید بزرگ باشد که بینندگان در انتهای سالن بتوانند جزئیات اثر را هم مشاهده کنند.
ب - در این پرده‌ها کلیه فضاهای خالی باید تصویرسازی شود و سوژه اصلی در وسط پرده و با اندازه بزرگ ساخته شود.
پ - رنگ‌آمیزی باید متنوع و جذاب باشد به نحوی که بینندگان را مجذوب کند در آثار مذهبی نوع رنگ‌آمیز برای اشقیا و اولیا(ع) متفاوت است که باید در کلاس به دانشجویان آموزش داده شود.
ت - برای نشان دادن زمان و تاریخ وقوع حوادث باید نکات زیر آموزش داده شود:
- ابنیه و ساز و برگ جنگی، آداب و رسوم مردم بویژه اصول نبرد و سنت‌ها - ابنیه و ساختمان‌ها و آداب و رسوم مردم کشورهای همسایه و ایران.
4- در جنگ های تاریخی مقررات خاصی از جمله مردانگی، دلاوری و پهلوانی حاکم بوده به‌طوری که دو سپاه در دو سوی میدان صف‌آرایی می‌کردند و پهلوانی از یک‌سو به میدان می‌آمد و هماورد می‌خواست از سپاه مقابل هم پهلوانی وارد میدان می‌شد و در صورت مغلوب شدن یا کشته شدن هر یک پهلوان دیگری به میدان می‌آمد و در نهایت در صورت نبودن حریف، سپاه پیروز حمله‌ور می‌شد و نبرد انبوه آغاز می‌شد لکن در‌مورد نبرد حضرت علی‌اکبر(ع) در روز عاشورا این اتفاق نیفتاد. بدین‌ترتیب که حضرت علی‌اکبر(ع) وقتی از پدر گرامی خود حضرت امام حسین(ع) اذن نبرد خواست و وارد میدان شد به روایتی 120 نفر از اشقیا را به هلاکت رسانید ولی عمر بن سعد دستور حمله گروهی صادر کرد و حضرت علی‌اکبر(ع) در محاصره گروه کثیری از اشقیا قرار گرفت و پس از نبرد سنگین، از قفا «مره بن عبدی» با زدن شمشیر بر سر مبارک آن حضرت موجب شهادت حضرت علی‌اکبر(ع) شد.
از مثال فوق این نتیجه حاصل است که نقاشی‌های خیالی‌نگاری باید با واقعیت‌ها و اسناد تاریخی و اصول و قواعد نبردها بویژه موضوعات مذهبی کاملاً منطبق باشد که مورد ایراد اشخاص واقع نگردد. (این قبیل موضوعات مهم باید در دانشگاه‌ها به دانشجویان آموزش داده شود.)
بارها در نشریات دیده شده که اسب رستم (رخش) را با رنگ سفید نقاشی کرده‌اند، در حالی که حکیم توس در توصیف رخش چنین سروده است:
همی رخش خوانیم و بور ابرش است1
بخوبی چو آب و به رنگ آتش است
تنش پرنگار از کران تا کران
چو داغ گل سرخ بر زعفران
آثار خیالی‌نگاری به سبب اهمیت تاریخی و مذهبی و ادبی ایران، اغلب در برابر دید جهانیان قرار می‌گیرد لذا ضروری است که از اصالت کافی برخوردار باشد.
در این مورد در سال 1389 در مراسمی که هزاره سرایش شاهنامه فردوسی در یونسکو برگزار شد، پرده بزرگ رستم و سهراب من به دیوار تالار نصب شده بود و نقالی شد که حدود یک‌هزار نفر از سراسر جهان حضور داشتند.
تصویر پرده من در ماهنامه ایرانا به پیوست چاپ شده است.
برای رعایت اصالت در تصاویر این هنر بومی، نکات زیر باید جزو واحدهای آموزشی دانشجویان قرار گیرد.
1- آگاهی از ترجمه قصص قرآن کریم
2- آگاهی از زندگینامه ائمه معصومین(ع)
3- آگاهی کامل از کلیه اتفاقات و حوادث عاشورا (از حرکت کاروان حضرت امام حسین(ع) از مدینه تا کربلا
4- مطالعه کتب ادبی و آثار شعرای بزرگ ایران از جمله حافظ، سعدی، فردوسی، مولوی و سایرین.
با ذکر نکات بالا برای من همیشه این پرسش وجود داشته که هنر بومی و با‌ارزش خیالی‌نگاری چرا مظلوم واقع شده و در دانشگاه‌ها تدریس نمی‌شود؟ شاید اطلاق واژه (قهوه‌خانه‌ای) از ارزش والای آن کاسته است؟ (در قهوه‌خانه‌های قدیم اتفاقاتی از قبیل بازی تخته‌نرد منجر به نزاع و استعمال دخانیات و قلیان و بازی‌های شاه و وزیر و لوطی و میمون و... انجام می‌شده است که شایسته حضور نوجوانان و بانوان در آنجا نبوده است.
ارزش خیالی‌نگاری با توضیحات زیر مشخص می‌شود:
هنر نقالی به‌عنوان (میراث معنوی ایران) در یونسکو به ثبت رسیده است. اجرای نقالی بدون پرده‌های نقاشی خیالی‌نگاری امکانپذیر نیست، زیرا این دو هنر لازم و ملزوم یکدیگرند.
برای پی بردن به ارزش نقاشی خیالی‌نگاری پرسش زیر مطرح است:
کدام‌یک از رشته‌های هنرهای تجسمی قادرند پرده‌ای به مساحت یک فرش (10 الی 12 متر مربعی) را برای نقالان به تصویر درآورند که جایگزین پرده‌های خیالی‌نگاری شود؟
بدیهی است سبک‌های مدرن از این مقوله خارج هستند. نگارگری هم با آبرنگ آن‌هم روی پارچه با ابعاد فوق امکانپذیر نیست. بنابراین تنها نقاشان واقع‌گرا (رئالیست) ممکن است قادر به این کار باشند که طبق توضیحات بالا چنین اثری نقاشی خیالی‌نگاری نیست زیرا نقاشان واقع‌گرا با آموزش‌هایی که در دانشگاه دیده‌اند خود را در قواعد و اصول آکادمیک محصور کرده‌اند لذا اثری را که ارائه خواهند داد، مورد استقبال نقالان و مردم قرار نخواهد گرفت، زیرا مربوط به گذشته‌های دور نیست ولی خیالی‌نگاران این قفس را که با قواعد دانشگاهی ساخته شده شکسته‌اند و خود را از بند آن آزاد ساخته‌اند و به همین علت آثارشان به علت تشابه با آثار کهن مورد استقبال هنرشناسان و موزه‌داران جهان قرار گرفته است.
5- در خاتمه به این نکته مهم باید توجه داشت که در ایران هنری بومی وجود دارد که موضوعات عاشورایی و آیینی و تاریخی و ادبی ایران را در ابعاد بزرگ به تصویر درمی‌آورد و برای مردم نقالی می‌شود بویژه برای کودک و نوجوان حال پرسش از مسئولان هنری و دانشگاهی این است که چرا چنین هنری آموزش داده نمی‌شود و در اثر بی‌توجهی باید در سراشیبی فنا قرار گیرد؟
1- بور اَبرش = اسب رنگی خالدار
* هنرمند نقاش قهوه خانه‌اي
این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.
