مقدمه
ریزگرد (Haze) پدیدهای است که از ترکیب ذرات ریز و گرد و غبار با آلایندههای شهری به وجود میآید. این پدیده برای بیماران قلبی و تنفسی بسیار مضر است. در نوع حاد آن کاهش شدید دید افقی، لغو پروازها و از همه مهمتر سلامتی انسانها را به خطر میاندازد (گوهر دوست، 1389). این پدیده زمانی رخ میدهد که تندبادی با سرعت بیش از آستانه فرسایش بوزد. بروز این پدیده در مناطق برداشت، ایجاد فرسایش خاک و در نقاط دیگر متناسب با قدرت و سرعت باد سبب رسوب ذرات میگردد. زمانی که غلظت گرد و غبار به اندازهای باشد که دید افقی به کمتر از یک کیلومتر کاهش یابد؛ توفان ریزگرد (Dust storm) ایجاد شده است. توفانهای ریزگرد معمولاٌ از ذرات بسیار ریز (5/0 تا 1/0 میلیمتر) تشکیل شده و در ارتفاع بسیار زیادی از سطح زمین حرکت نموده و مسافتهای طولانی را میپیماید. ریزگرد میتواند تعدادی از شهرهای یک یا چند کشور یا حتی یک قاره را تحت تاثیر قرار دهد. ریزگرد همچنین گاهی باعث بروز پدیدهٔ ماه آبی میشود) طول موجهای کوتاه بازتاب شده از ماه، مانند آبی و بنفش را عبور داده و طول موجهای بلندتر سرخ را پخش میکنند؛ و در نتیجه ماه به رنگ آبی دیده میشود). این پدیده از سال ۲۰۰۵ میلادی در استانهای غربی کشور شروع و تا کنون نیز ادامه دارد.
بر اساس تعریف سازمان هواشناسی جهانی، هرگاه در ایستگاهی سرعت باد از 15 متر بر ثانیه تجاوز کند و دید افقی به کمتر از یک کیلومتر برسد، توفان خاک گزارش میشود. طوفان ماسهای به بادی اطلاق میشود که بتواند ذرات با قطر 15/0 تا 3/0 میلیمتر را تا ارتفاع 15 متر جابجا کند. توفانهای خاک مشابه توفانهای ماسهای است، ولی در توفان خاک ذرات ریزتر است و جریانهای رو به بالا میتواند این ذرات را به صورت معلق در هوا نگه دارد (دهقانپور، 1387).
پدیدههای هواشناسی طبق تعریف هواشناسی به 100 کد دستهبندی میشوند. از این 100 کد، تعدادی از آنها به گرد و غبار اختصاص داده شده است که در ادامه بهصورت مختصر توضیح داده میشوند:
کد 05: که HAZE با علامت اختصاری HZ شناخته میشود، عبارت است از غبار و حالتی از تیرگی هوا که در نتیجه وجود ذرات جامد و معلق در هوا ایجاد میشود.
کد 06: که DUST HAZE با علامت اختصاری DU شناخته میشود، عبارت است از گرد و غبار و گرد و خاک معلق در هوا که بوسیله باد در ایستگاه و یا نزدیکی ایستگاه بلند نشده است.
کد 07: که RISING DUST با علامت اختصاری SA شناخته میشود، عبارت است از گرد و خاک یا شنی که در اثر وزش باد در ایستگاه و یا اطراف آن به هوا بلند شده است.
پدیده گرد و غبار به اشکال مختلف مانند روز همراه با گرد و غبار یا توفان گرد و غبار و گردباد، در نواحی خشک و نیمه خشک به صورت مکرر اتفاق میافتد. در بیابانها و مناطق خشک، تغییر سریع درجه حرارت هوا موجب ایجاد گرادیان فشار در نقاط مختلف آن و تشکیل بادهای قوی و دائمی میشود (صداقت، 1385). گل غبار طبقهبندی، جهت و سرعت بادهای گرد و غبار زا (بادغبارها) را در یک دوره معین نشان میدهد (مهرشاهی و زری، 1388).
انواع حرکت ریزگردها
١- حرکت معلق برای ذرات خیلی ریز
ذرات خیلی ریز ماسه، سیلتهای دانهریز، گرد و غبار و خاکسترهای آتشفشانی، چون بسیار سبک هستند. حتی بهوسیله بادهای خیلی ملایم به آسانی به هوا بلند شده و مدتها در هوا به حالت معلق باقی میمانند. به طور کلی، در شرایط عادی ذرات با قطر کوچکتر از 03/0 میلیمتر که در روی سطح زمین قرار گرفتهاند میتوانند بهوسیله باد به هوا بلند شوند. این ذرات ممکن است صدها متر از سطح زمین بلند شده و همچنین کیلومترها جابجا شوند. یک ذره 2/0 میلیمتری میتواند 830 کیلومتر طی یک قرن جابجا شود (درش، 1982).
٢- حرکت جهشی برای ذرات متوسط
باد به تنهایی نمیتواند ذرات متوسط را از جابجا کند. بلکه ذرات ماسه بر اثر برخورد با یکدیگر، به هوا پرتاب میشوند. به این نوع حرکت جهشی میگویند. وقتی سرعت باد به حد معینی برسد، ذرات ماسه شروع به چرخش و غلطیدن به سمت جلو میکنند که ممکن است در اثر برخورد با ذرات دیگر باعث حرکت و یا پرتاب آنها به هوا شوند. وقتی ذرهای به هوا بلند میشود، تحت تأثیر دو نیروی گرانشی و نیروی سرعت باد، قرار میگیرد. ذرات در اثر نیروی گرانش به زمین بر میگردند، ولی در اثر نیروی باد به جلو رانده میشوند.
٣- حرکت چرخشی برای ذرات درشت
ذراتی که درشتتر هستند، اغلب به سبب وزن از جا کنده نشده و در هوا پراکنده نمیشوند. بلکه وقتی سرعت باد به حد کافی برسد، با چرخش و یا غلطیدن به سمت جلو حرکت میکنند. این عمل را حرکت چرخشی (Reptation) میگویند.
منشا
در فصل سرد سال که هسته کم ارتفاع و امواج غربی بر روی اروپا و دریای مدیترانه شکل میگیرند، به علت سنگینی هوای سرد در این ایام، اجازه نفوذ به عرضهای پایین را به خوبی پیدا میکنند و تراف آنها بر روی بیابانهای خاورمیانه قرار میگیرد و با توجه به شرایط گرمایی و حرارتی این منطقه، قسمت جلو ترافها که به سمت شرق گرایش دارند بصورت فراز (ریج) در آمده و اختلالات هوا را ایجاد میکنند. چون این بیابانها خشک هستند، شرایط تلاطم، باد و گرد و غبار ایجاد میشود که به سمت غرب و جنوب غربی کشیده میشوند. در فصل گرم سال که کم فشارهای حرارتی به سمت عرضهای بالاتر کشیده میشوند، در اثر برخورد با کم فشارها و پرفشارهای فوقانی، اختلاف فشار حاصل شده و خشکی شدید منطقه نیز مزید بر علت شده و پدیده گرد و غبار در منطقه شدت مییابد (عطایی و احمدی، 1389).
بررسیهای بعمل آمده برای تعیین منشاء ریزگردها بر اساس تصاویر ماهوارهای و الگوهای گردشی نشان میدهد که ریزگردها دارای دو کانون اصلی در غرب بغداد و موصل تا بحرالملح و هورالعظیم میباشد (عطایی و احمدی، 1389).
از آنجایی که نواحی جنوب غرب ایران جز مناطق حاره ای محسوب میشود، در محدوده فرونشینی و پایداری هوا قرار گرفته و طبق اصول دینامیکی جو، فرونشینی هوا نشان دهنده پایداری، از بین رفتن ابرها و کاهش نزولات جوی است. کاهش شدید میزان بارندگی در منطقه، خشک شدن قسمتهای زیادی از تالابهای مسیر جریان باد از جمله هور العظیم، کم شدن و تغییر مسیر رودخانههای دجله و فرات که به مرور زمان تغییر اکوسیستم را در پی خواهد داشت، از جمله عواملی هستند که در بروز پدیده فوق نقش اساسی دارند.
بررسیها نشان میدهند که الگوهای حاکم در شبه جزیره عربستان و شمال آفریقا باعث انتقال جریانهای گرم و خشک در جنوب غرب ایران میشوند (فتاحی و قناد، 1389). به علاوه در این مناطق به دلیل کمبود رطوبت و پوشش گیاهی، چسبندگی ذرات به یکدیگر کاهش یافته و باد میتواند ذرات با قطر کمتر از 5/0 میلیمتر را از سطح خاک جدا نموده و با خود حمل کند. بسیاری از این ذرات قطری کمتر از 10 میکرون دارند و سرعت سقوط آنها تحت تأثیر نیروی جاذبه زمین قابل اندازهگیری نیست. بنابراین، در جو به صورت معلّق باقی میمانند. به این دلیل در نواحی بیابانی ممکن است هوا برای مدتی طولانی به حالت گرد و غبار باقی بماند) همتی، 1374. (از مهمترین شرایط ایجاد گرد و غبار در کنار هوای ناپایدار، وجود یا عدم وجود رطوبت هوا است. بهطوری که اگر هوای ناپایدار، رطوبت کافی داشته باشد، بارش و توفان رعد و برق و اگر فاقد رطوبت باشد، طوفان گرد و غبار ایجاد مینماید (علیجانی، 1376). بررسی تصاویر ماهوارهای همراه نقشههای جوی و مقایسه آنها در سالهای مختلف، شرق سوریه، عراق و نیز بیابانهای عربستان به عنوان چشمههای گرد و غبار شناسایی شدهاند.
منشا گرد و غبارهایی که در دنیا اتفاق میافتد 70 نقطه میباشد که 14 نقطه آن نقش مهمتری در ایجاد گرد و غبار دارند. از این تعداد، 7 نقطه در کشور عراق واقع شده است. پس میتوان ادعا نمود که عراق منشا بیش از نیمی از گرد و غبارهایی است که اتفاق میافتد. بعد از آن کشور عربستان، سوریه و اردن نقس بسزایی در ایجاد ریزگردها دارند. گرد و غباری که از کشور عربستان ایجاد میشود، از نوع ماسه نرم است. ولی گرد و غبار ایجاد شده روی عراق از نوع رسی است که خطرناکتر است (نوریان، 1389).
شناسایی منابع ریزگرد در نواحی خشک و نیمه خشک چین نشان میدهد که بیابانهای وسیع عربستان و صحرای شمال افریقا متاثر از سامانههای همدید مقیاس و امواج غربی، گرد و غبار را به مناطق مختلف نظیر ایران گسترش و استقرار پر فشار بر روی جنوب شرق مدیترانه و کم فشار ناشی از ناوه ایسلند در غرب آفریقا را عامل اصلی رخداد گرد و غبار و انتقال آن به ایتالیا و مرکز اروپا معرفی کردند (باراکان و همکاران، 2005). عوامل محلی، بیشتر در تشدید توفانها و عوامل ترمودینامیکی بیشتر در شکلگیری و گسترش آنها مؤثرند (رشنو، 1388).
در یک دستهبندی دیگر، عوامل اصلی ریزگردها طبیعی و انسانی گزارش شده است. خشکسالیهای اخیر یکی از مهمترین عوامل طبیعی و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، کشاورزی، سدسازی، جنگ آب و سیاست انتقال آب از مناطق پرآب به مناطق کم آب از عوامل انسانی مؤثر در پدیدة ریزگردها ذکر شده است (طهماسبی بیرگانی و همکاران، ۱۳۸۸).
سازمان حفاظت محیطزیست سازمان ملل (UNEP) در گزارشی وقوع خشکسالی در پهنههای رسوبی و ریزدانه حوضههای آبریز موجود این مناطق را منطقه جنوب غرب ایران و کشورهای همسایه همچون عراق را با کاهش رطوبت سطحی و زیرسطحی و همچنین از بین رفتن پوششهای گیاهی، مهمترین علل تشدید پدیده گرد و غبار دانست. همچنین عوامل انسانی همچون احداث سدهای عظیم بر روی رودهای منتهی به حوضة آبریز بین النهرین را از دیگر عوامل تأثیرگذار بر این واقعه بر شمرد (UNEP، 2001).
فراوانی ریزگردها
فراوانی وقوع گرد و غبار در یک منطقه علاوه بر شدت و سرعت باد و خشکی ذرات خاک، به اندازه و قطر ذرات نیز بستگی دارد. پوشش گیاهی و نوع آن نیز در شدت وقوع گرد و غبار نقش موثری ایفا میکند. تراکم و ساختار گیاهان، دو عامل کنترلکننده اساسی در وقوع و فراوانی طوفانهای گرد و غباری میباشند (انگلستادلر، 2001).
پدیده گرد و غبار میتواند با افزایش ساعات تابش روزانه خورشید، گرمایش سطحی و وقوع ناپایداریهای محلی در بعد از ظهرها مرتبط باشد. همچنین عامل مهمتر عبور امواج غربی از روی بیابانهای مجاور منطقه مورد مطالعه، با توجه به خشک بودن جریانها و محیط بیابانی منطقه سبب ایجاد گرد و غبار و نفوذ آن به غرب ایران میشود. در جدول (1) فراوانی وقوع پدیده ریزگرد در تعدادی از استانهای کشور ارایه شده است.
جنوب شرق ایران بعنوان یکی از مناطق اصلی گرد و غبار در جهان شناخته شده است. کشور ایران در یک منطقه با آب و هوای خشک قرار گرفته و بیش از 30 درصد از مساحت این کشور را مناطق خشک و نیمه خشک در بر میگیرد. این کشور از سالیان گذشته با پدیده طوفانهای گرد و غبار روبرو بوده است. در بسیار از منابع علمی به روزهای گرد و غباری در ایران و بخصوص وقوع بادهای 120 روزه سیستان اشاره شده است. در بسیاری از منابع علمی، جنوب شرق ایران بعنوان یکی از مناطق اصلی گرد و غبار در جهان شناخته شده است. چالههای مرکزی ایران بیشترین روزهای گرد و غباری را دارند.
بررسیهای مربوط به فراوانی روزهای گرد و غباری کشور نشان میدهد که چالههای مرکزی ایران بیشترین روزهای گرد و غباری را دارند. به عنوان مثال بادهای 120 روزه در استان سیستان و بلوچستان به بیش از 150 روز در سال افزایش یافته است. میدلتون در سال 1986 تعداد روزهای گرد و غباری در زابل، آبادان، دزفول، بندرعباس و یزد را به ترتیب 81، 43، 40، 23، 24 روز در سال گزارش نموده است. مناطق مرکزی ایران از جمله یزد 25 روز و بیشتر در سال پدیده گرد و غبار اتفاق میافتد.
با توجه به گسترش دامنه مناطق تولید گرد و غبار در عراق، سوریه و سایر کشورها متاسفانه بیشتر استانهای کشور درگیر این پدیده هستند. در مجموع، بیش از 80 درصد استانهای کشور درگیر پدیده گرد و غبار هستند.
عوامل اقلیمی مرتبط با ریزگردها
میانگین دما، میانگین حداکثر دما، میانگین حداقل دما، بارش، رطوبت و باد شش عنصر اقلیمی تاثیرگذار بر پدیده ریز گردها گزارش شده است (بحیرایی و همکاران، 1390). از مهمترین شرایط ایجاد گرد و غبار در کنار هوای ناپایدار، وجود یا عدم وجود رطوبت هوا است، به طوری که اگر هوای ناپایدار، رطوبت کافی داشته باشد، بارش طوفان و رعد و برق و اگر فاقد رطوبت باشد، طوفان گرد و غبار ایجاد مینماید. فراوانی ذرات گرد و غبار در جو، علاوه بر شدت، سرعت باد و خشکی ذرات خاک، به قطر ذرات نیز بستگی دارد. نوع و پوشش گیاهی نیز در شدت وقوع گرد و غبار نقش موثری ایفا میکند (عابدزاده و ذوالفقاری، 1384).
آثار مخرب ریزگردها
• اولین سد دفاعی بدن در مقابل ذرات معلق موهای درون حفره بینی است. امکان عبور برخی از ذرات معلق که قطر کمتری دارند وجود دارد. به طوری که این ذرات در نایژهها تهنشین میشوند و تعدادی از آنها وارد کیسههای هوایی خواهند شد. اگر ذرات معلق وارد ریهها شوند و در آنجا باقی بمانند، به چند طریق میتوانند اثرات سمی خود را اعمال کنند. افزایش غلظت ذرات معلق در هوا میتواند در دراز مدت بیماریهایی همچون عفونتهای دستگاه تنفسی، اختلالات قلبی، برونشیت و ... را به وجود بیاورند. اگر این ذرات معلق با مواد حاوی کربن همراه شوند برای سلامتی بسیار خطر آفرین خواهند شد. بر اساس مطالعات سازمان بهداشت جهانی، افزایش 10 میکروگرم در مترمکعب در میانگین سالانه ذرات معلق در هوا، یک درصد میزان مرگ و میر را افزایش میدهد. همچنن 4/3 درصد از مرگ و میرهای ناشی از مشکلات تنفسی به خاطر مواجهه مستمر با آلایندههاست.
• کاهش قدرت دید یکی از ویژگیهای اصلی پدیده گرد و غبار است. علاوه بر آثار ناخوشایند بهداشتی مانند مشکلات تنفسی و ریوی برای انسان و آلوده کردن محیط زندگی انسانها، اختلالاتی را در سیستمهای حمل و نقل زمینی و هوایی بهویژه لغو پروازها به وجود میآورد.
• پدیده گرد و غبار در مناطق مربوطه علاوه بر کاهش ظرفیت تنفسی باعث تغییر اقلیم منطقه و نیز موجب افزایش سیلاب نیز میشود.
• ریزگردها باعث کاهش کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی و باغی شده و همچنین باعث خشکی درختان میشود. ریزگردها بر محصولات دامی نیز تاثیرات مخربی دارند که از جمله این تاثیرات میتوان به کاهش تولید عسل توسط زنبورها و یا تاثیرات آن بر مراتع و محل چرای دامها اشاره کرد. در این صورت دامها از تغذیه کافی برخوردار نبوده و به اندازه کافی بهرهوری ندارند. ریز گردها میتوانند به زنبورستانها و صنعت زنبور عسل آسیب برسانند. ریزگردها روی گلها مینشینند و با خشک کردن منبع شهد آنها باعث میشود، میزان برداشت عسل کاهش یابد. در صنعت زنبورداری کشور پتانسیل تولید 70 هزار تن عسل در سال وجود دارد که چنین مشکلاتی میتواند به این صنعت آسیب برساند. ریزگردها تنها در لرستان 15 درصد جنگلهای زاگرس را تخریب نموده است و پرورش دهندگان زنبور عسل عملاً در آستانه از دست دادن شغل خود هستند. شدت گرد و غبار بویژه در فصل تابستان همزمان با رسیدن و برداشت محصول خرما به حدی است که شماری از نخلداران خرمای مصرفی خود را پس از شستوشو بستهبندی میکنند. این درحالی است که این شیوه فقط در چندین سال اخیر باب شده است. اینکه گرد و غبار میزان تولید خرما را نیز کاهش داده است و با توجه به اینکه عمده بسته بندی خرمای استان بوشهر در کارگاههای خانگی و به صورت سنتی انجام میشود شستن حجم بالا برای نخلداران مقدور نیست. بسته بندی خرما با وجود گرد و خاک کیفیت محصول را تحت تاثیر قرار داده است. زمانی که ریزگردها از فضای مناطق صنعتی عبور میکنند، "دی اکسید سولفور" و "اکسید نیتروژن" موجود در این مناطق را به سادگی جذب کرده و با خود به مناطق دیگر میبرند. نشستن گرد و خاک ناشی از هجوم ریزگرد روی برگ گیاهان و درختان، باعث کاهش فتوسنتز، کاهش انرژی مورد نیاز گیاه و نهایتا کاهش چشمگیر محصول کشاورزی میشود.
• ریزگردها از مخربترین مشکلات زیستی محسوب میشوند، چرا که بر تمام گونههای گیاهی و جانوری تاثیر داشته و با تهدید گونههای نادر جانوری و گیاهی ارزش اکولوژیکی و یا ارزش اقتصادی آنها را تهدید میکنند. از جمله تاثیرات منفی ریزگردها بر روی گیاهان میتوان به کاهش پدیده فتوسنتز اشاره کرد. این اتفاق به دلیل نرسیدن نور خورشید به برگ گیاهان و نیز پوشیده شدن سطح برگها از گرد و غبار، پدیده فتوسنتز گیاهان تحت تاثیر قرار میگیرد. این امر باعث تسریع در خشک شدن مراتع و جنگلها میشود و پدیدهای را که به دنبال خنک شدن هوا در پاییز صورت میگیرد به تابستان منتقل کرده و باعث افزایش حریق نیز میشود.
• از دیگر تاثیرات مخرب ریزگردها کاهش حجم آب سدها است. وجود گرد و غبار بر روی برخی نقاط کشور باعث شده که به دنبال یک بارندگی، ریزگردها و غبار شسته شده در هوا به آب رودخانهها ریخته و سپس به سدها منتقل شود که این خود باعث کاهش ظرفیت سدها میشود. وجود ریزگردها در آب رودخانه و سدها باعث افزایش مصرف مواد شیمیایی، برای تصفیه آبها شده که خود اثرات زیانباری را به دنبال دارد. در حال حاضر به ازای هر مترمربع، ۲۲ گرم رسوب ناشی از ریزگردها در خلیج فارس تهنشین میشود.
• وجود عواملی، چون قارچها، باکتریها، ویروسهای بیماریزا و فلزات در ریزگردها از دیگر عوامل تاثیرگذار و مخرب ناشی از این پدیده است (شایان، 1384). ریزگردها از ترکیبات پیچیدهای از عناصر شیمیایی مانند سیلیس، کربن، کلسیم، پتاسیم و برخی دیگر از عناصر آلی و خطرناک تشکیل شده است. اثرات سوء بسیاری بر سلامتی، محیطزیست، پوششهای گیاهی، اقتصاد، تلفات خاک و ... دارد.
• به دلیل اینکه ریزگردها جزو آلایندههای چندفاکتوری محسوب میشوند. ممکن است باعث کاهش طول عمر شده و هم چنین بستری برای شیوع بیماریهای نوپدید و بازپدید (بیماریهایی که منقرض شده و باز میگردند) هستند. مخاطرهآمیز بودن برای گروههای حساس جامعه مثل کودکان و سالمندان و بیماران و تاثیر بر کیفیت زندگی و کاهش امید به زندگی در دراز مدت از دیگر آثار مخرب آن بر جامعه است.
• وجود ریزگردها باعث کاهش ساعات کاری و کار مفید در افراد شده که بر اقتصاد مناطق درگیر بسیار تاثیر گذار است.
• افزایش مصرف آب برای شستوشوی گرد و غبار از روی خودروها و فضاهای داخل منزل و افزایش مصرف برق برای جاروکشی منازل از دیگر اثرات منفی ناشی از پدیده ریزگردها بر رفاه و اقتصاد جامعه است. این پدیده تقریبا اثرات زیانباری بر تمام زوایای زندگی مردم مناطق تحت تاثیر دارد.
• از جمله تاثیرات این پدیده بر صنعت بوده چرا که این پدیده همه صنایع را تحت تاثیر قرار میدهد. اما تاثیر آن بر صنایع دارویی و غذایی بیش از سایر صنایع مشهود است. تعدادی از صنایع، چون صنایع فولاد و یا تولید مواد غذایی باید از هوای پاک استفاده کنند و وجود ریزگردها باعث توقف تولید یا کاهش کیفیت تولیدات آنها خواهد شد.
• ریزگردها موجب مشکلاتی در فیلتر خودروها شده و با ورود ریزگردها به بنزین باعث کاهش ظرفیت فیلتر خودرو و افزایش سوخت خودرو نیز میشوند. ریزگردها باعث میشوند که سیستم سرمایش خودرو نیز به درستی عمل نکند و در نتیجه بازده سیستم خنککنندگی خودرو کاهش یابد.
بیماریهای ناشی از ریزگردها
پیامدهای این پدیده جنبههای مختلفی از بهداشت جامعه انسانی را تحت تاثیر قرار میدهند که میتوان به اثر آن بر بیماریهای چشمی (خسروی، 1367) تنفسی و ریوی، سلامت روانی، سوانح رانندگی و به خطر افتادن منابع آب شهری و روستایی اشاره نمود. توجه به اهمیت این پدیده مهم که در سالهای اخیر با توجه به پیامدهای آب و هوایی در بخشهای وسیعی از کشور به عنوان یکی از بحرانهای مهم زیستمحیطی و بهداشتی مطرح شده است. با توجه به افزایش فراوانی توفانهای گرد و غباری در سالهای اخیر بخصوص در منطقه خاورمیانه، تاثیر ذرات حاصل از گرد و غبار در جوامع انسانی موضوعی است که در سطح جهان مورد توجه قرار گرفته است (گریفین و همکاران، 2001، گاریسون و همکاران، 2003).
درآگوست 2005، یک طوفان گرد و غباری یک روزه در عراق باعث 1000 مورد ابتلاء به بیماری حاد تنفسی و یک مورد مرگ در بیمارستان یرموک گردید (گودی و میدلتون، 2006). لی و همکاران (2004) با تجربیات آزمایشگاهی روی موش صحرایی تاثیر غبار بر روی التهابات حاد ریوی و نارسایی در گردش خون را بررسی نمودند. تاو و همکاران (2004) ورود گرد و غبار بیابانی از طریق دالانه هکسی به شمال چین را یکی از عوامل کیفیت پایین هوا در این مناطق شهری میدانند که پایینترین سطح کیفی هوا در چین میباشد. موارد متعددی از ابتلا به بیماریهای برونشیت، امینوزیمیازیس و سیلیکوزیس در این مناطق مرتبط با آلایندگی گرد و غباری شناسایی شده است. گرد و غبار همچنین ممکن است ارگانیسمها را به آلودگیهای قارچی و باکتریایی مبتلا کند (کلوگ و همکاران، 2004).
مواد سمی حمل شده همراه گرد و غبار میتواند با نشستن روی پوست و همچنین با ورود به مجاری تنفسی به آنها آسیب وارد کند (گودی و میدلتون، 2006). در ترکمنستان با خشک شدن بستر دریاچه آرال مشکلات عمده تنفسی برای کودکان در منطقه بوجود آمد (آهارا و همکاران، 2000). طوفانهای گرد و غباری در عربستان یک سری عوامل حساسیت زا و آنتیژن را به همراه آورده که میتوانند یک رشته بیماریهای تنفسی را ایجاد نمایند (کواسی و همکاران، 1998). سایر نتایج احتمالی ناشی از تاثیر گرد و غبار معلق در هوا در افزایش وقوع موارد ابتلا به آسم میباشد (روترفرد و همکاران، 1999) این موارد در منطقه باربادوس و ترینیداد در هنگام گسترش توفانهای ناشی از صحرا گزارش گردیده است (مونتیل، 2002، گیان و همکاران، 2005).
همچنین افزایش وقوع نوع خاصی از مننژیت در بخشهایی از آفریقا گزارش شده است. بیماری مننژیت سالانه در آفریقا 300 هزار نفر را تحت تاثیر قرار داده و با یک وزش فصلی طوفان معروف هارماتان ارتباط نزدیکی دارد (سلطان و همکاران، 2005). کوکسیدیومایوزیس بیماریهای ناشی از قارچهای موجود در خاک که بصورت ذرات غبار معلق درآمده و در بخشهای جنوبغربی آمریکا، آریزونایجنوبی، جنوب نیومکزیکو و شمال مکزیک مشاهده گردیده است (گابریل، 1999). گرد و غبار میتواند حاوی فضله جوندگان یا ادرار خشک شده آنها باشد و نهایتاً باعث گسترش سندرم هانتا ویروس ریوی شود. در لاداخ چین گرد و غبار در شیوع بالای بیماری سیلیکوزیس موثر بوده است (دربی شیر، 2001).
برخی مطالعات اپیدمیولوژیک نشان دهنده آن است که رویدادهای طولانی توفان غبار ارتباط نزدیکی با افزایش روزانه مرگ و میر در سئول کره جنوبی (کاون و همکاران، 2002) و همچنین در تایوان دارد و باعث مشکلات قلبی عروقی میگردد (چن و همکاران، 2004). هاگهای قارچی حمل شده بهوسیله باد میتواند بیماریهای گیاهی را در بین قارهها گسترش دهند (براون و هامولر، 2003). پراسپرو (2004) در بررسی ریزگردها در جزایر کارائیب، باکتری و قارچهایی را گزارش کردهاند که منشاء آنها، گرد و غبار حمل شده از صحرای آفریقا است. علاوه بر این، تاثیر توفانهای گرد و غباری در بروز بیماریهای چشمی و تنفسی (خسروی، 1367) و افزایش تنشهای روحی و سوانح ترافیکی از مواردی است که به شدت بهداشت و سلامتی جوامع انسانی را تهدید میکند.
راههای پیشگیری و مقابله با ریزگردها
راههای پیشگیری و مبارزه با ریزگردها به روشهای بیولوژیکی (پوشش گیاهی و کمربندهای جنگلی)، مکانیکی (استفاده از پوشش برای تثبیت تپههای شنی شامل خردههای کاه، گندم، برنج، شن، گراول، خاک اره، مونت موریلونیت، برگ گیاهان، لیگنین، کودهای گیاهی و حیوانی)، شیمیایی (مالچهای نفتی)، مهندسی (استفاده از حصارهای سیمی) و اقتصادی و اجتماعی (شامل سیاستهای بهسازی زمین، استراتژیهای کاهش فقر) تقسیمبندی میشوند (شاهسونی و همکاران، 1389). در ادامه این روشها به طور خلاصه ارایه شدهاند.
1- مالچپاشی تالابهای خشک شده و صحراهای دارای شن روان: این عمل هزینهزا و زمانبر است و از مواد شیمیایی در آن استفاده میشود.
2- عمل به توصیههای پزشکی به منظور پیشکیری: شستوشوی مرتب بینی زمانی که این آلودگی وجود دارد به کمک آبنمک و سرمهای شستوشو بهترین راه پیشگیری از عوارض گرد و غبار هوا از جمله عفونت قسمتهای مختلف دستگاه تنفسی است. اتفاقاتی که ممکن است در گوش، گلو و بینی فرد در هوای پر از ذرات معلق و گرد و خاک بیفتد این، حساسیت موجود در راههای تنفسی فوقانی ممکن است اتفاق بیفتد و حتی ممکن است در مراحل پیشرفته موجب آسم شود.
3- استفاده از ماسک مخصوص: توصیه میشود زمانی که گرد و خاک در هوا وجود دارد از کارهای غیرضروری پرهیز شود و باید در نظر داشت که استفاده از ماسکهای عادی تأثیر چندانی در فیلترینگ ذرات معلق ندارند. باید توجه داشت که حداکثر مدت زمان به کارگیری ماسکهای رایج بین 1.5 تا 2 ساعت است و پس از گذشت مدت زمان مذکور، تعویض ماسک ضرورت دارد. ماسکهای کاغذی معمولی و دستمال نمیتوانند جلوی ورود ذرات ریزگرد و غبار به سیستم تنفسی ما را بگیرند، بنابراین استفاده از آنها توصیه نمیشود و ماسکهای ویژهای که برای این منظور طراحی شده است و با عنوان 1P و 2P عرضه میشود برای این شرایط تا حدی مناسب است. مبتلایان به بیماریهای تنفسی مانند آسم و همچنین بیماران قلبی از فعالیت در هوای آزاد هنگام پدیده ریزگرد خودداری کنند. توصیه میشود از ورزش در اماکن عمومی و پارکها در این زمانها خودداری کرده و محیط مسکونی خود را با فیلترها و تصفیه کنندههای هوا تمیز نگهدارند. کودکان و خردسالان در برابر ریزگردها آسیبپذیرتر هستند، به همین علت باید از آنها مراقبت بیشتری به عمل آید. شست و شوی مرتب دستها و صورت و مجاری تنفسی میتواند در پیشگیری از اختلالات تنفسی و حادتر شدن وضعیت بیماران جلوگیری کند.
4- بیابان زدایی و ایجاد پوشش گیاهی و تلاش برای حفظ آنها: راهکار دائمی که در این خصوص میتواند موثر باشد، حفاظت از جنگل و منابع طبیعی موجود میتواند موثر باشد. صنایع تولیدی که مجوز تولید محصول دارند باید در زمان ساخت کارخانه ۲۵ درصد از فضای کارگاه تولیدی را به فضای سبز اختصاص دهند تا آلایندههای تولید شده از طریق فضای سبز و جنگلها جذب شوند.
5- تعطیلات رسمی از سوی دولت: یکی از راهکارهای مناسب برای کاهش مشکلات ریزگردها بر سیستم ایمنی بدن، تعطیلی مدارس، دانشگاهها و ادارات است.
6- احیا تالابها: احیای تالابها و رعایت حقابه زیستبومهای پایین دست سدها از دیگر راهکارهای مؤثر در مقابله با ریزگردهاست.
7- نانوتکنولوژی ابزاری برای مقابله با ریزگردها و آلودگی هوا: با استفاده از نانوسنسورهای تنش بر روی قطعات حساس میتوان از بروز حوادث جلوگیری کرده و قبل از شکست یک قطعه از وضعیت تنشی آن مطلع شد. مزایای این سنسورهای گاز، دقت فوق العاده به دلیل استفاده از مواد نانومتری، مقاومت به سایش، عمر طولانی، واقعی بودن مقادیر نشان داده شده و قیمت کم است (خیاط و همکاران، 1390).
8- جهت مقابله با ریزگردها آب و شیر بنوشید. به عموم افراد در سنین مختلف توصیه میشود که شیر و فرآوردههای لبنی را در برنامه غذایی خود قرار دهند، چراکه نوشیدن مقدارکافی شیر در طول روز به دفع فلزات یا سایر موادی که ممکن است به همراه ریزگردها وارد بدن شوند کمک میکند. اضافه کردن روزانه حداقل 3 واحد میوه و 5 واحد سبزیجات در برنامه غذایی افراد میتواند در بهبود عوارض ناشی از ریزگردها و همچنین دفع مواد تشکیل دهنده آنها مثمرثمر باشد و باعث جلوگیری از ورود این مواد به خون شود.
9- احداث مراکز مقابله با انتشار ریزگرد در تمامی استانهایی که با پدیده گرد و غبار مواجهاند. این مرکز با هدف مقابله با انتشار ریزگردها و گرد و خاک در فضای استان خوزستان، به روش یونیزاسیون راهاندازی شده است. در این روش، یونهایی در هوا منتشر میشود که وجود این یونها از انتشار و پیشروی گرد و خاک در مرز جلوگیری میکند که امیدواریم این روش بتواند بخشی از مشکلات گرد و غبار در استان خوزستان را حل کند.
10- ریگپاشی به جای مالچپاشی: ریگپاشی (به دلیل حفظ محیط زیست، هزینه کم، کاشت گیاه، ماندگاری طولانی و طبیعی آن) روی کانونهای تولید ریزگردها، به جای مالچپاشی (هزینه زیاد، آلوده کردن خاک و ماندگاری بوی بد ناشی از آن بمدت پنج سال) سریعتر اجرا میشود.
11- اجتناب از خرید میوه و سبزیجات از وانتهایی که در کنار خیابانها محصولات خود را به فروش میرسانند و یا مغازههایی که سبزیجات خود را در بیرون از مغازه و در مسیر عبور خودروها میگذارند.
12- اجتناب از کاشت گونههای گیاهی آسیب پذیر/اقدام به کاشت گونههای مقاوم و پالاینده: بیشترین تاثیرات مخرب ریزگردها بر بخش کشاورزی بوده که متاسفانه نمیتوان کار زیادی در این مورد انجام داد، اما میتوان از کاشت گونههای آسیب پذیر در برابر ریزگردها در این مناطق اجتناب کرده و گونههای مقاوم را جایگزین کنیم.
13- تجهیز اماکن به سیستمهای تهویه: حتیالامکان از تردد و فعالیتهای بدنی اجتناب و منازل، محل کار و کارخانجات را مجهز به سیستم تهویه مناسب بنمایند. بر این اساس باید انواع سیستمهای تهویه مطالعه و براساس کارایی بهترین سیستم جهت نصب در امکان ذکر شده برای جلوگیری از ورود ریزگردها نصب شود.
14- سیستم نقشبند: یکی از سیستمهای مکانیکی که استفاده و اجرای آن در برخی از کشورها نتایج قابل قبولی داشته، استفاده از دستگاه Land Imprinter است (نام این دستگاه به «دستگاه نقش بند» ترجمه شده است.). این دستگاه که شکلی شبیه غلتک «پاچه بزی» یا «غلتک پاچه فیلی» در ماشینهای راهسازی دارد، غلتکی است که با پرههای ویژه خود در زمین نقش ایجاد و با این عمل سطح زمین را تبدیل به خانههای شطرنجی میکند که یک خانه آن فرورفته و خانه دیگر از سطح زمین برجسته است. در واقع این دستگاه ضمن کوبیدن لایه سطحی خاک، ظرفی را برای ذخیره آب فراهم میکند که پس از گذشت زمان کوتاهی (در حدود ۴ ماه) سطح زمین دارای لایهای نسبتا سخت در قسمت فرورفتگی و یک برجستگی در کنار هر قسمت فرورفته خواهد بود. اجرای عملیات این دستگاه در روی زمین، ضمن جلوگیری از فرسایش خاک و برخاستن غبار آن، موجب میشود که آب باران به راحتی در زمین نفوذ کند و پس از گذشت یک سال بافت گیاهی زمین «نقش بند» شده نیز افزایش یابد.
علل و منشا این پدیده
عوامل و منابع بسیاری در ایجاد گرد و غبار و انتقال آن به استانهای کشور وجود داشته و شناخت کافی از این عوامل، منشاء شکلگیری و زمان وقوع آنها، نقش اساسی در کاهش خسارات آنها دارد. نتایج بررسیهای مروری نشان داد که پدیده گرد و غبار و آلودگی هوا که چند سالی است اکثر شهرهای کشور را فرا میگیرد، به علت نفوذ سامانه پر فشار در بخشهای جنوبی عراق و شمال عربستان است.
درباره منشا این پدیده میتوان این چنین گفت که 95 درصد مربوط به کشورهای اطراف و همسایه (عربستان، عراق، سوریه و ...) و تنها 5 درصد مربوط به کشور خودمان است. صحرای عربستان یکی از این منشاهای عمده این پدیده است. همچنین کویرها و باتلاقهای در حال خشک شدن عراق نیز میتوانند از دلایل عمده باشند. در واقع ساهارا (صحرا (آسیایی مرکزی (مغولستان)، چین، خاورمیانه، جنوب غربی آسیا، استرالیا و آمریکای شمالی، از جمله مناطق اصلی تولید کننده گرد و غبار در جهان میباشند. صحرا در آفریقا بزرگترین منبع تولید کننده گرد و غبار خاکی در جهان است که سالانه بیش از 700 میلیون تن گرد و غبار را وارد اتمسفر میکند.
دشتهای بایر عراق و سرشار از خاک بدون رطوبت و تداوم خشکسالیها در دشتهای عربستان، ریزگردها را در جریان باد به سمت استانهای غربی و جنوبغربی کشور هدایت میکند و پدیده گرد و غبار را بهوجود میآورد.
حجم زیادی از رسوبات بستر این گونه دریاچهها در مقابل وزش باد به مناطق دوردست هدایت میشود و این درست همان اتفاقی است که به واسطه کاهش آبهای سطحی در عراق از محل احداث سدهای بالادستی رودخانههای دجله و فرات و خشکیدن هورهای جنوب این کشور روی داده و تبعات آن بر روی نواحی غربی ایران تاثیر گذاشته است.
مسایل حقوقی ریزگردها
مساله آلودگیهای طبیعی یکی از معضلاتی است که اخیراً دامن حقوق بین الملل را گرفته است. از میان این نوع آلودگیها که ادبیات حقوق بین الملل چندان با آن آشنا نیست، مساله گرد و غباری است که از یک کشور به کشور یا کشورهای دیگر وارد میشود. این پدیده مشکلات بسیاری را برای سایر کشورها ایجاد مینماید و در راستای از بین بردن آثار آن ممکن است که هزینههای بسیاری را بر دولتها تحمیل نماید. ریزگردهای عربی چند سالی است که دولت ما را نیز به تقلا انداخته است. در میان علما و دانشمندان حقوق بینالملل ایران اجماع وجود دارد که در حقوق بینالملل راه کاری برای مطالبه خسارات از دولت عراق وجود ندارد و باید از طریق راه حلهای سیاسی و مذاکره این مساله حل و فصل گردد.
امروزه در حقوق بینالملل موضوعاتی مطرح میشود که پیشتر تنها در قلمروی حقوق داخلی قابل طرح بود. این پدیده دو دلیل دارد. نخست آنکه موضوعاتی همچون پدیدههای زیست محیطی ماهیتاً مرزگذرند. اثرات سوء ناشی از فعالیتهای انسان تغییراتی را با دامنه و عمق گوناگون در محیط زیست پدید میآورد، به گونهای که اغلب بیش از یک دولت و گاه تمامی جهان درگیر آن میشوند. دوم آنکه گسترش بی سابقه تعامل دولتها و ملتها با یکدیگردر زمینههای گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، گرایش به از میان بردن موانع گوناگون در حوزههای مختلف به ویژه اقتصاد و ایجاد موافقتنامهها و سازمانهای جهانی همچون سازمان تجارت جهانی در این حوزه، انقلاب اطلاعاتی ناشی از پیشرفتهای بیسابقه فناوری ارتباطات و اطلاعات، تجارت الکترونیک، گسترش شرکتهای چندملیتی و در یک کلام فرایند جهانی شدن، موجب شده است تا دامنه موضوعات تصمیمات بینالمللی بیش از پیش وارد قلمروی داخلی دولتها شود. در این میان پدیدههای زیست محیطی همواره در صدر فهرست این موضوعات جدید قرار دارند، زیرا پیچیدهاند و این پیچیدگی موجب میشود تا به تمامی زمینههای یادشده مربوط شوند و در نتیجه بیش از پیش جنبه بینالمللی پیدا کنند (حبیبی، 1386). جان کلام مطلب این است که حق بر محیط زیست سالم با حرکت بطئی خود در طی زمان در حال تبدیل به یکی از حقوق بنیادین بشر است.
در خصوص آلایندههای طبیعی و به ویژه ریزگردها باید اذعان نمود که هرچند دراین باره دولتهای درگیر در این مساله، تعهداتی کنوانسیونی و مشخص در قبال یکدیگر ندارند، لیکن عرف بینالمللی و اصول کلی حقوقی موید این امر است که دولتها باید مانع ورود ضرر به همسایگان خود شوند. از سوی دیگر این واقعیت حقوق بینالملل است که در بسیاری زمینهها از جمله حقوق بینالملل محیط زیست در حال حاضر مکانیزم و بازوهای اجرایی و قضایی مناسبی تعبیه نگردیده است (طوفان، 1389). در چنین فضایی است که معادلات سیاسی و اصل بنیادین حل و فصل مسالمتآمیز اختلافات از طریق دیپلماسی، بیش از هر راهکار دیگری میتواند در حل مشکلات کمکرسان باشد. دیپلماسی از طریق مذاکره بهترین راهکار در از بین بردن صورت مساله و یا به عبارت بهتر مدیریت پیشگیری است.
خسارات اقتصادی ناشی از ریزگردها
ریزگردها در خوشبینانهترین حالت 4 تا 5 میلیارد دلار و در بدترین سناریو، بالای 30 میلیارد دلار ضربه به اقتصاد مناطق درگیر وارد مینمایند.
در استرالیا هزینه آسم ناشی از گرد و غبار بین 10 تا 50 میلیون دلار در سال برآورد میشود. سهم تمیز کردن منازل پس از توفانهای گرد و غباری توسط ساکنین بیش از 3 میلیون دلار خواهد بود. گرد و غبار و توفانهای شنی باعث تحمیل ضرر 6 میلیارد دلاری به اقتصاد چین در سال 2003 گردید. مناطق روستایی نسبت به مناطق شهری بیشتر در معرض خطر ناشی از گرد و غبار قرار میگیرند. فرسایش خاک و تحمیل کردن خسارت به محصولات دامی و کشاورزی میتواند باعث از بین رفتن اقتصاد مناطق روستایی شود. خسارات مستقیم گرد و غبار شنی در سال 1993 در چین، 70 میلیون دلار برآورد شده است که این پدیده 12 میلیون نفر را تحت تاثیر قرار داد. 85 نفر کشته، 31 نفر ناپدید، 264 نفر زخمی و 120 هزار راس حیوان کشته و ناپدید شدند. همچنین 373 هزار هکتار زمین کشاورزی و 16300 هکتار باغات میوه و صدها گلخانه و پوشش پلاستیکی محصولات از بین رفتند. همچنین تاسیسات زیربنایی، بزرگراهها و ریلهای راه آهن و تاسیسات انتقال برق 10 میلیون دلار دچار آسیب جدی شدند.
نتیجهگیری
گرد و غباری که در کشور وجود دارد از دو منشاء داخلی و خارجی است که پنج درصد آن داخلی و 95 درصد آن منشاء خارجی دارند. عراق و سوریه به ترتیب بیشترین میزان تولید گرد و غبار را داشته و کشورهای دیگری مانند عربستان، اردن و حتی کشورهای واقع در شمال آفریقا در بروز این پدیده تاثیر دارند. کارشناسان معتقدند علت اصلی موضوع گرد و غبار خشکسالیها و خشک شدن برخی تالاب هاست، احداث سد توسط کشور ترکیه در بالادستی که مانع از سرازیر شدن آب به پایین دست و کاهش رطوبت میشود از دیگر دلایل بروز این پدیده است. در صورت مشارکت کشورهای همسایه بخصوص ترکیه و سوریه و عربستان و کمک سازمانهای بیناللملی نظیر سازمان ملل و سایر سازمانهای مرتبط مسئله گرد و غبار در یک بازه زمانی 15 تا 20 ساله قابل حل خواهد بود. در غیر اینصورت این مهمان ناخوانده هر سال نسبت به سال گذشته شدیدتر خواهد شد.
منابع:
امین تفرشی، ب، 1388. طوفان مریخی ایران را در بر گرفت. نجوم، مرداد ۱۳۸۸، شمارهٔ ۱۸۷، ص ۲۵ تا ۲۷.
بحیرایی، ح، ایازی،م، احمدی، ح، رجایی، م، 1390. تحليل آماري سينوپتيكي پديده گرد و غبار در استان ايلام. فصلنامه علمي-پژوهشي نگرش هاي نو در جغرافياي انساني -سال چهارم، شماره اول.
پورتال تخصصی مهندسی بهداشت، ایمنی و محیط زیست، www.mohz.org
خبر گزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، www.isna.ir
خسروي، م، 1367، تاثیرات متقابل انسان و محیط در دشت سیستان، مجموعه مقالات سمینار بررسی توان هاي طبیعی استان سیستان و بلوچستان، مرکز هماهنگی مطالعات محیط زیست دانشگاه تهران،ص 2.
خیاط، محمد و کریمی شوشتری، میثم و علیمحمدی، علیرضا، 1390. نانوتكنولوژي ابزاري براي مقابله با ريزگردها و آلودگي هوا، محل انتشار اولين همايش ملي راهبردهاي دستيابي به كشاورزي پايدار
دهقان پور فراشاه، ع، 1384. تحليل آماري و سينوپتيكي طوفان هاي خاك در فلات مركزي ايران، رساله دكتري، دانشگاه تربيت معلم تهران.
ذوالفقاري، ح، عابدزاده ، ح، 1384. تحليل سينوپتيك سيستم هاي گردوغبار در غرب ايران، مجله جغرافيا و توسعه ، صص 187-173.
رشنو، ع. ۱۳۸۸ . پديدة گرد و غباردر استان خوزستان، فصلنامة بارش، اهواز، ادراه كل هواشناسي استان خوزستان.
سایت سازمان هواشناسی کشور، www.weather.ir
شاهسوني، عباس، مريم يار احمدي، نعمت الله جعفرزاده حقيقي فرد، ابوالفضل نعيم آبادي، محمد حسن محموديان، حامد صاكي، محمد حسين صولت، زهرا سليماني، كاظم ندافي، 1389. اثرات طوفان هاي گرد و غباري بر سلامت و محيط زيست. مجله دانشگاه علوم پزشكي خراسان شمالي دوره 2، شماره 4، صفحات 56 – 45.
شایان، شایان، 1384. فرهنگ اصطلاحات جغرافیای طبیعی، ششم. تهران.
صبحانینسب، ی،1391. بررسی معضلات زیست محیط شهرستان جم (مطالعه موردی پدیده گرد و غبار). پایگاه خبری تحلیلی چگاسه.
صداقت، م ،1385. فرايندهاي بيروني تشكيل دهنده ي زمين ، چاپ در مركز توليد دانشگاه آزاد ايران،
طهماسبي بيرگاني، ع. ، عبدي نژاد، غ.، نوش آفرين، ب. ۱۳۸۸ . بررسي چگونگي طوفان هاي گرد و غبار و فرسايش بادي در استان خوزستان و راهكارهاي . مقابله با آن، فصلنامة جنگل و مرتع، شماره ۸۱ ، صص ۲۱ تا ۲۵
طوفان، مسعود. 1389. چالشها و چشمانداز همکاريهاي منطقهاي در مهار ریزگردها، فصلنامه سیاست خارجی، سال بیست و چهارم، شماره 4، صص 943-958، ص 945.
عطایی، ه، احمدی، ف، 1389. گرد و غبار بعنوان يكي از معضلات زيست محيطي جهان اسلام مطالعه موردي استان خوزستان، محل انتشار چهارمين كنگره بين المللي جغرافيدانان جهان اسلام.
علیجانی، ب، 1376. آب و هواي ایران. انتشارات پیام نور، چاپ چهاردهم.
فتاحی، ا، قناد، ه ، 1389. تحليل الگوهاي سينوپتيكي توفانهاي گرد و خاك در منطقه جنوب غرب ايران. فصلنانه علمی پژوهشی جغرافیا.
کیس، الکساندر و دیگران، حقوق محیط زیست، جلد 3، ترجمه محمد حسن حبیبی، انتشارات دانشگاه تهران 1386.
گوهر دوست، ا. عظیمی، ف. 1389. بررسی و تحلیل پدیده گرد و غبار با استفاده از داده های اماری در استان خوزستان، همایش کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه ریزی محیطی، خرم آباد.
لشگري، ح.، كيسخروي، ق. ۱۳۸۷. تحليل آماري سينوپتيكي طوفانهاي گرد و غبار استان خراسانرضوي در فاصلة زماني) ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۵(، پژوهشهاي جغرافيايي طبيعي، شمارة ۶۵ ، صص ۱۷ تا ۳۳.
مهرشاهي، د، 1382. تغيير شرايط طبيعي كوير اردكان يزد در انتهاي دوران چهارم، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي مشهد، شماره 68، صص 100.
نكونام، ز،1387. بررسي و تحليل توفان هاي گرد و غبار در شهرستان سبزوار، پايان نامه كارشناسي ارشد، جغرافياي طبيعي، دانشگاه يزد.
همتي، ن، 1374. گرايش سينوپتيك بررسي فراواني توفان هاي خاك در نواحي مركزي و جنوب غربي كشور، پايا ن نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تربيت معلم.
Barkan, J., Alpert, P., Kutiel, H. and Kishcha, P., 2005. Synoptic of dust transportation days from Africa toward Italy and central Europe, Journal of Geophysical Research, 110: 1-14.
Brown JKM, Hovmlّler MS, 2002. Aerial dispersal of pathogens on the global and continental scales and its impact on plant disease. Science, 297:537–541.
Chen YS, Sheen PC, Chen ER, Liu YK, Wu TN, Yang CY, 2004. Effects of Asian dust storm events on daily mortality in Taipeh, Taiwan. Environment Research, 95:151–155
Chen, W, 1996. Wind tunnel test of the influence of moisture on the erdibility of loessial sandy loam soils by wind. Journal of Arid Environments, 34, 391-402
Derbyshire E, 2001. Geological hazards in loess terrain, with particular reference to the loess regions of China. Earth Sci Revو 54:231–260
Englestadler, Sebastian, 2001. Dust storm frequencies and their relationship to land surface conditions, Friedrich- Schiller University, Jena
Gabriel AP, Mart Geِnz-Ordaz VA, Velasco-Rodreguez VM, Lazo-S Genz JG, Cicero, R, 1999
Garrison VH, et al, 2003. African and Asian dust: from desert soils to coral reefs. Bioscience 53:469–480
Goudie AS, Middleton NJ, 1992. The changing frequency of dust storms through time. Climatic Change 20: 197–225
Goudie, A.S, Middleton, N.J, 2006, Desert Dust in the Global System, Springer, Germany
Griffin DW, Garrison VH, Herman JR, Shinn EA, 2001. African desert dust in the Caribbean atmosphere: microbiology and public health. Aerobiologia, 17:203–213
Gyan K, Henry W, Lacaille S, Laloo A, Lamsee-Ebanks C, McKay S, Antoine RM,Monteil MA , 2005. African dust clouds are associated with increased paediatric asthma accident and emergency admissions on the Caribbean island of Trinidad. Int Journal of Biometeorology, 49: 371–376
Kellogg CA, Griffin DW, Garrison VH, Peak HK, Royall N, Smith RM, Shinn EA, 2004. Characterization of aerosolized bacteria and fungi from desert dust events in Mali, West Africa. Aerobiologia, 20: 99–110
Kwaasi AAA, Parhar RS, Al-Mohanna FAA, 1998. Aeroallergens and viable microbes in sandstorm dust–potential triggers of allergic and non-allergic respiratory ailments. Allergy, 53:255–265
Kwon HJ, Cho SH, ChunY, Lagarde F, Pershagen G, 2002. Effects of the Asian dust events on daily mortality in Seoul, Korea. Environ. Res., 90:1–5
Monteil MA, 2002. Dust clouds and spread of infection. Lancet 359:81
O’Hara S, Wiggs G, Mamedov B, Davidson G, Hubbard RB, 2000. Exposure to airborne dust contaminated with pesticide in the Aral Sea region. Lancet, 355:627–628
Partow,H. 2001. The Mesopotamian Marshlands: Demise of an ecosystem. DEWA/GRID-Geneva in cooperation with GRID-Sioux Falls and the Regional Office for West Asia (ROWA), United Nations Environment Programme (UNEP)
Prevalence of skin reactivity to coccidioidin and associated risks factors in subjects living in a northern city of Mexico. Arch Med Res, 30:388392
Prospero JM (2004) Interhemispheric transport of viable fungi and bacteria from Africa to the Caribbean with soil dust. In: Werner D (ed) Biological resources and their migration. Springer, Berlin Heidelberg New York, pp. 127–132
RReDC, 2005. Glossary of Solar Radiation Resource Terms http://rredc.nrel.gov/Rutherford S, Clark E, McTainsh GH, Simpson R, Mitchell C, 1999. Characteristics of rural dust events shown to impact on asthma severity in Brisbane, Australia. Int .J. Biometeorol 42: 217–225.
Sultan B, Labadi K, Guégan J, Janicot S, 2005. Climate drives the meningitis epidemics onset in west Africa. PLoS Med 2:e6
Ta W, Wang T, Xiao H, Zhu X, Xiao Z, 2004. Gaseous and particulate air pollution in the Lanzhou Valley, China. Sci Total Environ 320:163–176
Wu P-C, Tsai J-C, Li F-C, Lung S-C, Su H-J, 2004. Increased levels of ambient fungal spores in Taiwan are associated with dust events from China. Atmospheric Environment, 38: 4879–4886