رازهای ناگفته حشد الشعبی: نیرویی فراتر از میدان جنگ

به گزارش تابناک، این فتوا، که مردم را به دفاع از کشور و عتبات عالیات فراخواند، زمینه‌ساز تولد حشد الشعبی یا «بسیج مردمی عراق» شد.

 نیرویی که از دل یک بحران ملی برخاست، حالا به یکی از بحث‌برانگیزترین بازیگران صحنه سیاسی و نظامی خاورمیانه تبدیل شده است. 

  تاریخچه و زمینه‌های شکل‌گیری

حشد الشعبی در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۴، پس از سقوط موصل و فتوای سیستانی، به‌عنوان پاسخی به خلأ امنیتی در عراق متولد شد. انحلال ارتش عراق توسط پل بریمر، حاکم نظامی آمریکا در سال ۲۰۰۳، و ضعف نیرو‌های امنیتی جدید در برابر داعش، فضایی را ایجاد کرد که گروه‌های شبه‌نظامی شیعه، با حمایت ایران، به سرعت در آن رشد کردند. در رسانه ها گفته می شود سردار قاسم سلیمانی، فرمانده وقت نیروی قدس سپاه پاسداران، و ابومهدی المهندس، از رهبران کلیدی حشد، نقش مهمی در سازماندهی این نیرو داشتند و  ایران نه‌تنها آموزش و تسلیحات، بلکه استراتژی‌های نظامی را نیز در اختیار حشد قرار داد. 

این سازمان در ابتدا از گروه‌های شیعه‌ای مانند کتائب حزب‌الله، عصائب اهل الحق و سازمان بدر تشکیل شد، اما به‌تدریج گروه‌هایی از اهل سنت، مسیحیان، ایزدی‌ها و ترکمن‌ها نیز به آن پیوستند. تعداد نیرو‌های حشدالشعبی بین ۶۰،۰۰۰ تا ۲۳۰،۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود و تسلیحات آن شامل تیربارها، راکت‌های زلزال و فجر، پهپاد‌های بصیر و مهاجر، و حتی تانک‌های آبرامز است. در نوامبر ۲۰۱۶، مجلس عراق با تصویب قانونی، حشد را به‌عنوان بخشی از نیرو‌های مسلح به رسمیت شناخت و آن را تحت فرماندهی نخست‌وزیر قرار داد، اما این مشروعیت قانونی نتوانست جنجال‌ها را فروبنشاند.

 حشد الشعبی در آزادسازی شهر‌های کلیدی از چنگ داعش نقشی بی‌بدیل ایفا کرد. از شکستن محاصره آمرلی و سامرا گرفته تا بازپس‌گیری تکریت، بیجی و بخش‌هایی از دیالی، این نیرو با هماهنگی مستشاران ایرانی و لبنانی، پیروزی‌های چشمگیری به دست آورد.

 تحلیلگران نظامی، مانند مایکل نایتس از موسسه واشنگتن، معتقدند که «حشد بدون حمایت لجستیکی ایران و انعطاف‌پذیری گروه‌های محلی‌اش، نمی‌توانست چنین موفقیتی کسب کند». با این حال، گزارش‌های سازمان‌هایی مانند عفو بین‌الملل از تخریب اموال و انتقام‌جویی علیه غیرنظامیان سنی در مناطق آزادشده، وجهه حشد را در برخی مناطق خدشه‌دار کرد، ادعایی که حشدالشعبی آن را رد می کند و نتیجه تبلیغات دشمنانش می داند.

امروز، حشد الشعبی فراتر از یک نیروی نظامی عمل می‌کند. این سازمان در پروژه‌های عمرانی، بیابان‌زدایی، تأمین امنیت مراسم اربعین و حتی کمک‌رسانی در بلایای طبیعی فعال است.

در مارس ۲۰۲۵، پارلمان عراق پیش‌نویس قانونی را برای ادغام کامل‌تر حشد در ساختار امنیتی دولتی بررسی کرد که شامل تعیین سن بازنشستگی برای فرماندهان و کاهش نفوذ گروه‌های تندرو است. اما این تلاش‌ها با مقاومت گروه‌هایی مانند کتائب حزب‌الله، مواجه شده است. گزارش مرکز کارنگی نشان می‌دهد که حشد در مناطق شیعه‌نشین جنوب عراق از محبوبیت بالایی برخوردار است.

  برخی منابع، مانند گزارش‌های المانیتور، ادعا می‌کنند که حشد از طریق شرکت‌هایی مانند «مهندس الجنرال» در پروژه‌های نفتی و گمرکی نفوذ کرده و درآمد‌های کلانی کسب می‌کند. این فعالیت‌ها، حشد را به سمت خودکفایی اقتصادی سوق داده است.

 حشد الشعبی در میانه طوفانی از چالش‌های داخلی و خارجی قرار دارد. وابستگی برخی گروه‌های آن به ایران، به‌ویژه کتائب حزب‌الله، باعث شده که آمریکا و کشور‌های عربی مانند عربستان سعودی آن را به‌عنوان «ابزار تهران» هدف قرار دهند.

در ژانویه ۲۰۲۰، ترور حاج قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس توسط آمریکا ضربه‌ای سنگین به حشد وارد کرد، اما این سازمان با رهبری فالح الفیاض و ابوفدک المحمداوی به فعالیت خود ادامه داد. رناند منصور از چتم هاوس معتقد است که «حشد به دلیل ساختار غیرمتمرکزش، حتی پس از چنین ضرباتی، انعطاف‌پذیری بالایی دارد».

 از سوی دیگر، فشار‌های آمریکا برای خلع سلاح حشد، به‌ویژه پس از تحولات لبنان و تلاش برای محدود کردن حزب‌الله، شدت گرفته است. تحلیلگران موسسه بروکینگز پیش‌بینی می‌کنند که «هرگونه تلاش برای انحلال حشد می‌تواند به درگیری‌های داخلی در عراق منجر شود، چرا که این نیرو به بخشی از هویت سیاسی شیعیان تبدیل شده است».

آینده حشد به عوامل متعددی بستگی دارد: توانایی دولت عراق در ادغام آن در ارتش، مدیریت تنش‌های فرقه‌ای، و پاسخ به فشار‌های بین‌المللی. تحولات منطقه‌ای، مانند جنگ غزه و تنش‌های ایران و آمریکا، نیز نقش حشد در محور مقاومت را تقویت کرده است. با این حال، اختلافات داخلی میان گروه‌های شیعه، مانند جریان صدر و ائتلاف فتح، می‌تواند به تضعیف هماهنگی حشد منجر شود. مطالعه‌ای از مرکز بین‌المللی مطالعات صلح (IPSC) نشان می‌دهد که رقابت‌های داخلی و فشار‌های خارجی ممکن است حشد را به سمت تبدیل شدن به یک نیروی سیاسی-اقتصادی، مشابه حزب‌الله لبنان، سوق دهد.

نکات کمتر گفته‌شده نیز جذابیت خاص خود را دارند. حضور زنان در نقش‌های پشتیبانی و حتی نظامی در برخی گروه‌های حشد، از جمله کتائب سید الشهداء، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. همچنین، نقش حشد در مراسم اربعین، که سالانه میلیون‌ها زائر را به کربلا می‌کشاند، این سازمان را به یک نماد فرهنگی-مذهبی تبدیل کرده است. تحلیلگرانی مانند فیلیپ اسمیت از موسسه واشنگتن معتقدند که «حشد با تکیه بر این نقش فرهنگی، توانسته پایگاه اجتماعی خود را فراتر از میدان جنگ گسترش دهد».

سناریوهای آینده حشدالشعبی 

 سه سناریوی اصلی برای آینده حشد الشعبی قابل تصور است: ادغام در نیرو‌های مسلح رسمی، تضعیف و انحلال، و تقویت و گسترش نقش. هر یک از این سناریو‌ها به عوامل داخلی و خارجی متعددی بستگی دارد.

  ادغام در نیرو‌های مسلح رسمییکی از سناریو‌های محتمل، ادغام حشد الشعبی در ساختار نیرو‌های مسلح عراق است. این سناریو مورد حمایت نخست‌وزیر محمد شیاع السودانی قرار دارد که معتقد است تصویب قانون جدید حشد الشعبی می‌تواند این نیرو را تحت کنترل دولت قرار دهد. این قانون که در پارلمان عراق مطرح شده، به‌دنبال رسمی‌سازی ساختار حشد، تعیین زنجیره فرماندهی و ایجاد مزایای حقوقی و مالی برای اعضای آن است. محسن المندلاوی، معاون رئیس پارلمان، این قانون را گامی برای تقویت توانمندی‌های رزمی حشد و ایجاد ساختار‌های جدید برای توسعه آن می‌داند.

با این حال، این سناریو با مقاومت‌هایی مواجه است. گروه‌های سنی و کرد، و همچنین ایالات متحده، نگران‌اند که این قانون به استقلال بیشتر حشد منجر شود و آن را به نهادی مشابه سپاه پاسداران ایران تبدیل کند. شورای دولتی عراق نیز هشدار داده که ایجاد آکادمی نظامی جداگانه برای حشد می‌تواند به بزرگ شدن بی‌رویه ساختار اداری منجر شود.

  تضعیف و انحلالسناریوی دوم، تضعیف یا حتی انحلال حشد الشعبی است که از سوی برخی گروه‌های سیاسی داخلی و بازیگران خارجی مانند ایالات متحده و بریتانیا حمایت می‌شود. عرفان صدیق، سفیر بریتانیا، در اظهاراتی جنجالی اعلام کرد که با پایان تهدید داعش، نیاز به حشد الشعبی از بین رفته است. این اظهارات با واکنش تند وزارت خارجه عراق مواجه شد که آن را مداخله در امور داخلی دانست. مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا، نیز این قانون را عاملی برای تقویت نفوذ ایران و گروه‌های تروریستی خوانده است.

منابع عراقی گزارش می‌دهند که برخی گروه‌های سیاسی سنی و کرد، به‌ویژه حزب دموکرات کردستان، با این سناریو هم‌راستا هستند و معتقدند که ادامه فعالیت حشد به‌عنوان یک نیروی مستقل، حاکمیت عراق را تضعیف می‌کند. با این حال، انحلال کامل حشد به دلیل جایگاه قوی آن در جامعه شیعه و حمایت مرجعیت دینی، چالش‌برانگیز است.

  تقویت و گسترش نقشسناریوی سوم، تقویت جایگاه حشد الشعبی و گسترش نقش آن در ساختار سیاسی و نظامی عراق است. این سناریو مورد حمایت گروه‌های شیعه نزدیک به محور مقاومت و برخی مقامات ایرانی است. علی‌اکبر ولایتی، مشاور رهبر ایران، حشد را نیرویی ضروری برای جلوگیری از کنترل کامل عراق توسط آمریکا دانسته است. در داخل عراق، رهبران حشد مانند فالح الفیاض بر نقش این نیرو در پیروزی بر داعش و لزوم تبدیل آن به یک سازمان رسمی و ساختارمند تأکید دارند.

این سناریو با چالش‌های داخلی مواجه است، از جمله اختلافات میان گروه‌های مختلف حشد، مانند کتائب حزب‌الله، که به دلیل اقدامات غیرقانونی تحت فشار دولت قرار گرفته‌اند. همچنین، جریان صدر، به رهبری مقتدی صدر، با وجود ستایش از مجاهدت‌های حشد، تهدید کرده که در صورت تصویب قانون حشد، در انتخابات پارلمانی شرکت نخواهد کرد.

عوامل تأثیرگذار بر آینده حشدآینده حشد الشعبی به عوامل متعددی بستگی دارد:فشار‌های بین‌المللی: ایالات متحده و بریتانیا به‌دنبال محدودسازی نفوذ ایران در عراق هستند و حشد را مانعی در این مسیر می‌دانند.

اختلافات داخلی: نبود اجماع میان گروه‌های شیعه، سنی و کرد، و همچنین تنش‌های میان شاخه‌های مختلف حشد، تصمیم‌گیری را دشوار کرده است.

تحولات منطقه‌ای: تضعیف گروه‌های محور مقاومت، مانند حزب‌الله لبنان، می‌تواند فشار‌ها بر حشد را افزایش دهد.

انتخابات پارلمانی: با نزدیک شدن به انتخابات آبان ۱۴۰۴، گروه‌های سیاسی ممکن است از موضوع حشد برای کسب حمایت یا فشار بر رقبا استفاده کنند

  در نهایت می نوان گفت حشد الشعبی از دل یک فتوا و یک بحران ملی برخاست، اما حالا به نیرویی چندوجهی تبدیل شده که در سیاست، اقتصاد و فرهنگ عراق ریشه دوانده است. حذف حشد الشعبی گامی به نفع گروههای تکفیری و از جمله داعش است که هنوز سلول های خفته آن در سرزمین بین النهرین موجود است.

حشد الشعبی چالش کم ندارد، اما لقمه ای بزرگتر از دهان دشمنانش است، تحلیلگران نظامی و اتاق‌های فکر، از کارنگی تا بروکینگز، معتقدند که آینده حشد به توانایی عراق در مدیریت این نیروی قدرتمند و متعادل کردن فشار‌های داخلی و خارجی بستگی دارد. آیا حشد به بخشی یکپارچه از ارتش عراق تبدیل خواهد شد یا به مسیری مشابه حزب‌الله لبنان خواهد رفت؟ پاسخ این سوال نه‌تنها سرنوشت عراق، بلکه تعادل قدرت در خاورمیانه را شکل خواهد داد.