جنگ سرد جدید در مدار زمین

بروز اختلاف بین کشورهای آمریکا و روسیه بر سر مشکل اوکراین، سوریه و دیگر مسائل بین‌المللی، بدون شک در ادامه همکاری‌های فضایی دو کشور تأثیر خواهد گذاشت. زمزمه‌های این تغییر و تحولات هم‌اکنون شنیده می‌شود. تشکیلات فضایی روسیه بعد از فروپاشی شوروی روزهای سختی را گذراند. فناوری کیهان‌نوردی در دوران جنگ سرد...

سیروس برزو: بروز اختلاف بین کشورهای آمریکا و روسیه بر سر مشکل اوکراین، سوریه و دیگر مسائل بین‌المللی، بدون شک در ادامه همکاری‌های فضایی دو کشور تأثیر خواهد گذاشت. زمزمه‌های این تغییر و تحولات هم‌اکنون شنیده می‌شود. تشکیلات فضایی روسیه بعد از فروپاشی شوروی روزهای سختی را گذراند.

فناوری کیهان‌نوردی در دوران جنگ سرد طی سال‌های آخر دهه ۱۹۵۰ و کل دهه ۱۹۶۰، به یکی از کاربردی‌ترین ابزارهای تبلیغاتی بین دو ابرقدرت تبدیل‌شده بود و هر دو دولت برای برتری‌جویی‌های فضایی، سرمایه‌های زیادی را مصرف می‌کردند. با فروپاشی شوروی، تشکیلات فضایی روسیه که میراث‌خوار شوروی سابق بود حامی مالی خود را از دست داد.

بحران‌های مالی دوران پس از فروپاشی، وضعیت خطرناکی را برای فناوری‌های کیهانی روسیه به وجود آورد و سردمداران این تشکیلات برای رهایی از بن‌بست موجود، چوب حراج به اندوخته‌های علمی دوران شوروی زدند.

به‌این‌ترتیب بود که پای خریداران آمریکایی به سازمان‌های فضایی روسیه باز شد و قرارداد همکاری تنگاتنگ برای ساخت ایستگاه فضایی بین‌المللی بین سازمان فضایی آمریکا و سازمان فضایی روسیه بسته و مقدمات کار ظرف مدت کوتاهی به مرحله اجرا درآمد.

در چارچوب این قرارداد،آمریکا به‌عنوان حامی مالی و روسیه به‌عنوان حامی فنی و سازنده بخش‌های مهمی از «ایستگاه فضایی بین‌المللی» باید عمل می‌کردند. این ایستگاه می‌توانست پایگاهی عالی برای پژوهش‌های زیربنایی برای آمریکا باشد و کیهان‌نوردان ناسا در دوره‌های درازمدت به کار و فعالیت در آن مشغول باشند. اما فاصله بین تجربه‌های اندک کیهان‌نوردان ناسا درزمینهٔ پروازهای درازمدت و فضانوردان روس بسیار زیاد بود.

بیشترین زمان اقامت کیهان‌نوردان آمریکایی تنها ۸۴ شبانه‌روز بود که از آن تجربه هم قریب ۲۰ سال می‌گذشت. درصورتی‌که کیهان‌نوردان روس رکوردهای بالایی کسب کرده بودند . به‌طور مثال دکتر پالیاکف در جریان آخرین پرواز خود اقامتی ۴۳۷شبانه‌روز در ایستگاه مداری میر داشت. برای بالا بردن تجربه، آمریکا مجبور شد جایی را در ناو کیهانی سایوز و ایستگاه مداری میر را اجاره کند.

اما از همان آغاز، یکی از اشکالی که به سازمان فضایی روسیه وارد می‌شد از دست دادن استقلال فعالیت‌های فضایی در جریان مشارکت با آمریکا در چارچوب ایستگاه فضایی بین‌المللی بود. این مشکل در مواردی بشدت خود را نشان داد که اکثراً با کوتاه آمدن روس‌ها حل شد. به‌طور مثال قرار بود آناتولی سالاویف کیهان‌نورد بسیار باتجربه و صاحب‌نام روس در نخستین گروه کیهان‌نوردان مستقر در ایستگاه فضایی حضورداشته باشد.

او افسر عالی‌رتبه نیروی هوایی روسیه است. آمریکایی‌ها اصرار داشتند فرمانده نخستین گروه کیهان‌نوردان به ویلیام شپرد افسر نیروی هوایی آمریکا سپرده شود که با مخالفت سالاویف مواجه شد. او استدلال می‌کرد که هم تجربه فضایی‌اش و هم‌درجه نظامش از سپرد بالاتر است و به همین دلیل او باید به‌عنوان فرمانده اعلام و انتخاب شود. جروبحث‌ها به نتیجه نرسید و سرانجام فرد دیگری به‌جای سالاویف انتخاب شد.

حتی برخی از کارشناسان، نابودی و سرنگونی مجتمع عظیم و کارآمد میر را بخشی از شرایط آمریکا برای آغاز به کار ایستگاه فضایی بین‌المللی می‌دانند.

البته روس‌ها همیشه کوتاه نیامدند و در بعضی موارد نه‌چندان بااهمیت، مقاومت کردند. به‌طور مثال در جریان برنامه کیهان گردها(توریست فضایی)، آمریکا در آغاز شدیداً با سفر غیرحرفه‌ای تا به ایستگاه مخالف بود اما پافشاری روس‌ها منجر به عقب‌نشینی آمریکایی‌ها شد.

طی سالیان گذشته و به دنبال بازنشسته شدن ناوگان شاتل فضایی، ناسا مرتباً با بستن قراردادهایی به اجاره صندلی ناو سایوز پرداخته است. جالب است بدانید برای بستن این قراردادها، ناسا با مشکلاتی روبرو بود. در سال ۱۹۹۵ ، آمریکا نخست به دستور بیل کلینتون رئیس‌جمهور وقت این کشور،تحریم‌های کامل اقتصادی علیه ایران وضع کرد و سپس کنگره مجلس آمریکا با گذرانیدن قانونی که به «ایلسا» معروف شد هر شرکتی را که با ایران به میزان بیش از ۲۰ میلیون دلار تجارت داشت را نیز مشمول اعمال تحریم قرارداد.

بعداً این قانون در سال ۲۰۰۰ سخت‌تر و شامل کشورها نیز شد. با توجه به تبادلات تجاری ایران و روسیه، این کشور هم در زمره تحریم قرار می‌گرفت و باید بر اساس آن دولت آمريكا از خريد صندلی‌های «سايوز» خودداری می‌کرد.

با انفجار کیهان پیمای کلمبیا، آمریکایی‌ها، مجبور به استفاده از ناو سایوز روسیه شدند و به‌ناچار تبصره‌ای بر قانون تحریم‌ها افزودند که بعداً و با خانه‌نشین شدن ناوگان شاتل تمدید شد.

در حال حاضر تا سال ۲۰۲۰ تعدادی از صندلی‌های ناو سایوز برای سفر رفت‌وبرگشت به ایستگاه فضایی بین‌المللی توسط ناسا پیش‌خرید شده است. آمریکا برای فرستادن هر فضانورد به ایستگاه فضایی، ۶۰ میلیون دلار به روسیه پرداخت می‌کند و قصد دارد که این برنامه را تا اطمینان قطعی از سفینه‌های سرنشین دار ساخت شرکت‌های آمریکایی ادامه دهد.

بسیاری از کارشناسان روسیه علیرغم فشارهای فعلی ناشی از تحریم‌های آمریکا علاقه‌مندند همکاری‌ها حتی در ایستگاه فضایی بین‌المللی هم هرچه زودتر خاتمه پیدا کنند آن‌ها می‌گویند بخش روسی ایستگاه فضایی بین‌المللی به‌صورت مستقل می‌تواند مورداستفاده قرار گیرد، اما آمریکا بدون کمک گرفتن از بخش‌های روسی قادر به استفاده از قسمت‌های اختصاصی خود نیست.

در پی تیره‌تر شدن روابط آمریکا و روسیه، آمریکا قرارداد میان ناسا و همتای روس آن را متوقف و اعلام کرد که تنها فعالیت‌های مشترک ایستگاه فضایی بین‌المللی با روسیه ادامه دارد اما تمامی مأموریت‌های این سازمان با سازمان فضایی روسیه "روسکاسموس" به حالت تعلیق درآمده‌اند. این امر شامل مأموریت‌های ناسا در روسیه، بازدید نمایندگان دولت روسیه از تأسیسات ناسا، ملاقات دوجانبه، پست‌های الکترونیکی، کنفرانس‌های تلفنی و ویدئویی است.

از سوی دیگر رهبران همه جناح‌ها در دوما روسیه لایحه اقدامات تلافی جویانه برای تحریم‌های آمریکا را خواستار شدند. طرح مربوطه تقریباً آماده و در آینده نزدیک تصویب خواهد شد. فهرست تحریم‌ها ممنوعیت همکاری با شرکت‌های آمریکایی در سه بخش است: هسته‌ای، ماهواره و فضا و ساخت‌وساز هواپیما. این شامل صادرات تیتانیوم (برای شرکت بوئینگ در تولید هواپیما)، محصولات اورانیوم و موتورهای ماهواره می‌شود.

البته باید اشاره کرد که تصویب قانون به معنای اعمال تحریم‌ها نیست. این کار فقط یک ابزار ایجاد می‌کند که در صورت لزوم از آن استفاده شود. تحریم‌های خاص، اگر وجود داشته باشد، توسط دولت معرفی و در صورت تائید توسط رئیس‌جمهور می‌تواند اعمال شود.

بیشترین فهرست احتمالاً شامل ممنوعیت صادرات موتورهای روسی است. در کنار آن باید اشاره کرد به شرکت‌های آمریکایی مشتری تیتانیوم روسیه و از دست دادن این مشتریان ضربه سنگین به مجتمع تولیدات متالوژی روسیه (VSMPO-AVISMA) خواهد داشت. شرکت "روس اتم" نیز قراردادی ۶.۵ میلیارد دلار برای تأمین اورانیوم موردنیاز آمریکا دارد که از دست رفتن این قراردادها ضربه سنگینی خواهد بود.

درآمد حاصل از فروش موتورهای ماهواره RD-180 و RD-181 به ده‌ها میلیون دلار در سال می‌رسد، که می‌توان گفت نسبتاً کم نیست. این موتورها توسط شرکت انرگوماش (NPO Energomash) که زیرمجموعه سازمان فضایی روسیه است تولید می‌شود و خریدار آن‌ها شرکت‌های آمریکایی یونایتد لانچ آلیانس (United Launch Alliance) RD-180 است که در ساخت ماهواره اطلس-۵ (Altas V) استفاده می‌کند. گرچه تحمل این تحریم فروش برای انرگوماش سخت است اما دولت بدون هیچ مشکلی می‌تواند این ضرر و زیان را با سفارش برای توسعه پیشرفته و ساخت موتورهای RD-191 (برای ماهواره آنگارا) یا RD-171MV برای ماهواره‌های سایوز-۵ جبران کند.

گرچه بر اساس قراردادهای قبلی خرید موتورهای ماهوارهی توسط شرکت‌های آمریکایی طی ۲-۳ سال ادامه خواهد داشت بااین‌حال، با توجه به جمیع جوانب, تحریم‌ها می‌تواند بسیار جدی باشد.

با توجه به برخوردهای نامناسب آمریکا از یک‌سو و نگاه منفی مردم و بیشتر کارشناسان فضایی روسیه به همکاری‌های فضایی با آمریکا، این مشارکت‌ها، تحت شرایط فعلی با آمریکایی‌ها ادامه نخواهد یافت و پس از به پایان رسیدن دوره همکاری در ایستگاه فضایی بین‌المللی، روسیه به دنبال استقرار پایگاه مداری مستقل خود خواهد بود. در این راه روسیه ممکن است از مشارکت سازمان فضایی اروپا و شاید چین با شرایط بهتر و دست بازتر کار بهره ببرند.

یکی از پیشنهادها، طرحی است که توسط «موسسه فضایی پروگرس» روسیه ارائه‌شده و بر اساس آن، این کشور می‌تواند طی 4-6 سال آینده آزمايشگاه‌هاي مداري جدیدی را به فضا پرتاب کند كه ابتدا به ايستگاه بین‌المللی فضايي متصل شده اما در سال‌های بعد توانایی پرواز مستقل خواهد داشت.

پرتاب اين آزمایشگاه مداری شامل دو بلوک بزرگ ابعاد خواهد بود که براي انجام تحقيقات بيوتكنولوژي و جاذبه ناچیز در نظر گرفته‌شده است. آن‌ها پس از پرتاب، طي سه الي چهار ماه پرواز مستقل و خودکار، آزمایش‌های گوناگوني به انجام خواهند رسيد.

پس‌ازآن به ايستگاه بين‌المللي فضايي متصل خواهند شد تا فضانوردان بتوانند نتايج آزمایش‌ها را برداشته و به كمك مخزن‌های كوچك متصل به این آزمایشگاه‌ها به زمين بفرستند. عمر مفید آزمایشگاه‌های مداري پنج سال پیش‌بینی‌شده‌اند اما سابقه کار نشان می‌دهد به‌طورمعمول، آزمایشگاه‌های فضایی روسیه بیش‌ازحد برنامه‌ریزی عمر دارند. روسیه تجربه بسیار مفیدی درزمینهٔ اتصال واحدهای بزرگ ابعاد فضایی در مدار زمین دارد و هیچ بعید نیست با استفاده از همین واحدهای متوسط، به‌تدریج ایستگاه فضایی بزرگ ابعادی را در مدار زمین ایجاد کند. متخصصان روس می‌گویند بررسی‌های انجام‌شده در این آزمایشگاه‌ها می‌تواند در حد قابل‌توجهی، پژوهش‌های در حال انجام در ايستگاه بین‌المللی فضايي را تكميل كنند.

کارشناسان این آزمایشگاه‌ها را قدم نخست درراه استقلال پژوهش‌های مداری روسیه می‌دانند و معتقدند امکان دارد در آینده‌ای نه‌چندان دور، روسیه بتواند آزمایشگاه‌هایی رابه عنوان جانشین ایستگاه فضایی بین‌المللی، البته بدون حضور آمریکا به مدار بفرستد.

بر اساس پیش‌بینی‌ها، با توجه به ابراز علاقه جمعیت قابل‌توجهی از علاقه‌مندان به سفرهای فضایی، امکان دارد در طراحی اولیه، تغییراتی حاصل شود که بر اساس آن ، این آزمایشگاه‌ها توانایی پرواز باسرنشین برای مدت کوتاه را پیدا کنند و مکانی مثل یک هتل فضایی شوند تا از این راه، امکان کسب درآمد نیز برای سازمان فضایی روسیه به وجود آید.

منبع: اسپاش