نگاه شما: حکایت ما و ام‌الفساد دروغ

همه ساله صد‌ها همایش، سمینار، سخنرانی، کارگروه و جلسات هماهنگی و... با هدف آسیب‌شناسی و رفع مشکلات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، با صرف هزینه هنگفت و اتلاف وقت فراوان در کشور تشکیل می‌شود. حجم چشمگیری از مقالات، پژوهش‌ها، مکتوبات و گزارش‌های رسانه‌ای نیز با این هدف صورت می‌گیرد. کار‌شناسی و ارائه راهکارهای معجزه کننده برای هزاران مشکلی که این جامعه با آن درگیر است، نیز ورد زبان مسئولان و مدیران است.

در همه این سال‌ها، عمر کوتاه مدیریتی مدیران، رقابت‌های جناحی و حزبی برای حل و فصل هر چند ظاهری مشکلات مردم، حفظ چهره موجه بین‌المللی، کم طاقتی و خواسته‌های دم دستی مردم و به هر حال، هر علت دیگری مانع از درمان ریشه‌های و اساسی گرفتاری در این همه مشکل شده است. اندک پژوهش‌های ریشه‌نگر جامعه علمی متعهد کشور نیز به علت نداشتن احساس نیاز بدنه مدیریتی، هیچ گاه در کار‌شناسی‌ها و راهکارهای آن‌ها راه نیافته است.

در ریشه‌یابی بسیاری از نارسایی‌های اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، به چیزی جز رذیله اخلاقی و خصلت غیر انسانی دروغ و دروغگویی نمی‌توان رسید. هرچند این ادعا در مورد این خصیصه که متأسفانه کثرت شیوع، نفرت انگیزی و زشتی آن را از بین برده است، در وهله نخست، گزاف و سنگین به نظر می‌رسد، ولی بررسی واقعیت‌های روابط اجتماعی و اقتصادی افراد جامعه، جستجو در متون دینی، مستندات تاریخی و تحقیقات علمی، این ادعا را تأیید می‌کند.

مرور رفتار و گفتار روزمره مردم، حکایت از نهادینه شدن دروغ در جامعه داشته و تقریباً در همه سطوح اجتماعی، می‌توان لایه‌های متنوعی از آن را دید. در بازار کسب و کار، از یک مغازه‌دار ساده گرفته تا تاجران بزرگ، دروغ و کلک جزء لاینفک سخنان و نحوه معاملاتشان است.

شرکت‌های تجاری تا فروشگاه‌ها و کارگاه‌های کوچک شهری، درباره موعد پایان کار، تحویل کالا و کیفیت و قیمت آن، دروغ تحویل مشتریان می‌دهند، به گونه‌ای که کمی بی‌دقتی کافی است تا مورد سوء استفاده و فریب آن‌ها قرار گرفت. امروزه بزرگ‌ترین دغدغه ذهنی در روابط اقتصادی و تولید، به جای تلاش برای افزایش کیفیت، بهره‌وری و رقابت پذیری، نیفتادن در دام چنین دروغ‌ها و کلاه‌برداری‌ها شده است.

بیشتر کسانی که در سال‌های اخیر برای استخدام به یکی از ارگان‌های رسمی کشور مراجعه کرده‌اند، تجربه‌ای از دروغ گویی در مصاحبه‌های استخدامی داشته و از آن فایده برده‌اند. بسیاری از مردم دروغ را آسان‌ترین و بی‌هزینه‌ترین راه حل برای رهایی از پیچ و خم‌های اداری، رد دیون و کاهش جریمه‌ها و مالیات‌ خود در مواجهه با دولت می‌دانند. در ارتباط دولت با مردم نیز همواره بنا بر دروغگویی مردم بوده و برای هر کار کوچک دولتی، چندین سند و مدرک خواسته می‌شود تا راستگویی شخص ثابت شود. با این حال هیچ گاه بروکراسی نکوهیده کشور ـ که باعث کندی پیشرفت کار‌ها و اتلاف زمان و صرف هزینه می‌شود ـ از زاویه دروغگویی مورد کنکاش قرار نگرفته است.

دروغگویی دولت‌ها به مردم که دیگر شهره عام و خاص است و توضیح زیادی لازم ندارد. کیست که امروزه شاهد آمارهای نادرست و وعده‌های دروغین اصحاب قدرت نباشد. حاکمان همیشه اوضاع جامعه را بهتر از واقع و رقبای خارج از قدرت، بد‌تر نشان داده‌اند. بیشتر مردم نیز به این سیاه نمایی‌ها آگاه بوده و چنین دروغ‌هایی را مرجع قضاوتشان درباره دروغ بودن یا نبودن ادعاهای دولتمردان قرار نمی‌دهند. بی‌توجه نسبت به این دو وجه دروغ، هر شخصی در زندگی خود تجربه درک از نزدیک تفاوت آمار‌ها با واقعیت را داشته و دروغ بودنشان را درک کرده است. این امر باعث بی‌اعتمادی نسبت به دولت شده و قدرت مدیریت بحران را از آن گرفته است. بی‌تفاوتی مردم به هشدار‌ها، توصیه‌ها و اطمینان بخشی‌های دولتمردان در ثبات بخشی به قیمت‌ها و یا تأمین نیازهای مردم در مواقع بحرانی، خود شاهد این مدعاست.

مواجهه با وعده‌های پر طمطراق در روزهای انتخابات، که به علت عدم امکان عملی بسیاری از آن‌ها مصداق دروغ هستند، یک مسأله متعارف است. برچسب زدن‌های دروغ و تخریب از یک جهت و تکذیب و توصیه رقیب به رعایت اخلاق از جهت دیگر، حکایت همیشگی بازه فعالیت‌های انتخاباتی است. وقتی زمینه برای دروغ و دروغگویی در جامعه آماده می‌شود، باید منتظر سوء استفاده حداکثری از این زمین مساعد نیز بود. انتخابات ریاست جمهوری سال ۸۸، تجربه گرانقدری از فهم قدرت ادعاهای دروغ و اتهام‌های دروغ در این زمین مساعد، در به آشوب کشاندن جامعه و ایجاد خطر برای اساس نظام است.

در دادگاه‌ها و کلانتری‌ها، دروغ ابزار مناسب بسیاری از طرفین دعوا، در تبرئه خود و متهم کردن طرف مقابل، ایجاد کلاف سر در گم در روند دادرسی و اطاله آن است. دروغ نقطه آغاز بسیاری از اختلافات خانوادگی و کشیده شدن آن به دادگاه‌هاست. به جرأت می‌توان گفت که بدون دروغ، بسیاری از پرونده‌های کنونی یا به قوه قضاییه نمی‌رسند و یا در صورت رسیدن سریع اتمام می‌یابند. با درمان دروغ، آمار میلیونی پرونده‌های دادگستری که به معضلی برای این قوه تبدیل شده و راهکارهای مختلف نیز نتوانسته است، چندان گره‌گشا باشد، به طرز وحشتناکی پایین می‌آید.

دروغگویی سد بزرگی در تربیت درست فرزندان یک خانواده نیز هست. دروغگویی فرزندان به والدین، مانع از اطلاع بموقع خانواده‌ها از گرایش فرزندانشان به بزهکاری و رفتارهای نا‌بهنجار می‌شود. اطلاع بهنگام از انحرافات جوانان، می‌تواند مانع از رسیدن آن‌ها به نقطه بازگشت ناپذیر شود. اگر دروغ دوباره زشتی خود را در جامعه باز یابد و خانواده‌ها با راستگویی خود، الگوی عملی مناسبی برای فرزندانشان باشند و فرزندان پاک فطرت خود را دروغگو بار نیاورند، سال‌ها دردسر و مصیبت رهایی فرزند خود از چنگال آسیب‌های اجتماعی را به تن نمی‌خرند.

حکایت ما و‌ام الفساد دروغ، تنها به امور جدی زندگی خلاصه نشده و حتی تعارفات روزمره و جاری بین مردم نیز تعارفاتی ظاهری و دروغین هستند. در بیشتر گفت‌وگوهای نزدیک و صمیمی نیز واژه خودمانی «خالی بندی» را اختراع کرده‌ایم که تلخی و قبح واژه دروغ را ندارد؛ غافل از اینکه دروغ‌های جدی و بزرگ از همین شوخی‌ها و دروغ‌های کوچک نشأت می‌گیرند. همه این اقسام دروغ در کنار ضعف قانونی و مدیریتی کشور، موجب خارج شدن برنامه ریزی‌ها از مسیر درست و تبدیل هر مسأله عادی به مشکل می‌‌شود.

مثال‌های بالا و موارد بسیارِ مشابه آن در زندگی روزمره مردم، حاکی از محوریت دروغ در ایجاد مشکلات متنوع و متفاوت است. با این حجم ابتلای جامعه، دیدگاه شرع در قبال این خصیصه جای سؤال دارد. آیا شرع نیز نقش کلیدی دروغ در گرفتاری جامعه را تأیید می‌کند و یا تسامح آن باعث تبدیل شدن دروغ به عمومی‌ترین گناه جامعه و از بین رفتن قبح و زشتی آن شده است؟ مرور فقط چند آیه و حدیث، عمق فاجعه تظاهر به دینداری را در جامعه مشخص می‌سازد.

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «صدق و راستی سر ایمان و زینت انسان هست». این حدیث در کنار دو فرموده از امام صادق (ع) و پیامبر اکرم (ص)، نسبت صدق و راستی را با ایمان اندکی بیشتر هویدا می‌‌سازد. امام صادق (ع) می‌فرمایند: «نگاه به رکوع و سجده طولانی افراد نکنید، چرا که ممکن است عادت آن‌ها شده باشد، به طوری که اگر آن‌ها را ترک کنند ناراحت شوند، ولی نگاه به راستگویی و امانت آن‌ها بکنید».

پیامبر (ص) نیز می‌فرمایند: «سه چیز هست که در هر کس باشد منافق است، اگر چه روزه بگیرد و نماز بخواند و گمان کند که مسلمان است: ۱- آنگاه که او را امین بشمارند و خیانت کند، ۲- آنگاه که سخن براند و دروغ گوید، ۳- آنگاه که پیمان ببندند و پیمان بشکند». با توجه به این روایات، جایگاه راستگویی در دلالت بر ایمان، از نماز و روزه هم بر‌تر و بیشتر است. اما شدت قبح دروغ هنگامی مشخص می‌شود که پیامبر (ص) می‌فرمایند: «مومن شاید زنا کند ولی دروغ نمی‌گوید». اما ظاهراً آنچه در سوره نحل آمده است، نظر نهایی اسلام می‌باشد: «کسانی که دروغ می‌گویند ایمان ندارند».

از منظر اسلام، عامل فزاینده نا‌بهنجاری‌ها و گناهان، در شخص و جامعه، دروغ و دروغگویی است. به طوری که پیامبر اکرم (ص) می‌‌فرمایند: «دروغ ریشه‌های شر را آبیاری می‌کند، همانطور که آب درختان را». با همین مضمون، در روایتی از امام باقر (ع) آمده است: «خداوند برای بدی قفل‌هایی قرار داده که کلید آن‌ها شراب است و دروغ از شراب هم بد‌تر است».

از نگاه دین مبین اسلام، دروغ نه تنها خود در ردیف گناهان کبیره است، بلکه کلید گناهان دیگر نیز هست. امام حسن عسکری (ع) می‌فرمایند: «همه پلیدی‌ها و زشتی‌ها در یک اتاق نهاده شده و کلید آن اتاق دروغ است». بدین ترتیب انسان‌ها با دروغگویی یکایک پلیدی‌ها و گناهان را آزاد می‌کنند و به درون زندگی خویش می‌آورند.

رابطه دروغ با گناهان دیگر بدین گونه است که دروغ انسان را در مقابل گناهان آزاد می‌گذارد. انسان گناهکار هرگز نمی‌تواند راستگو باشد، چرا که راستگویی موجب رسوایی او بوده و برای پوشاندن آثار گناه معمولاً باید متوسل به دروغ شود. زمانی که با راستگویی، تمام رفتار و گفتار انسان همانند آینه به دیگران منعکس می‌شود، دیگر نمی‌توان هر کاری را انجام داده و هر حرفی را بر زبان راند. همانند جوان فاسقی که با پیامبر پیمان بست که دروغ نگوید و ترس از رسوایی در پیش پیامبر، باعث شد که راستگویی او مانع از گناهان دیگرش نیز شود.

وقتی به تصریح احادیث و روایات، مبارزه با دروغ به منزله مبارزه با همه گناهان است، بدیهی است که به جای در افتادن با یکایک آن‌ها، بهتر است که با دروغگویی مبارزه شود. با وجود این نسبت بین دروغ و سایر گناهان، میزان حساسیت عالمان و مبلغان دینی به این گناه، به هیچ وجه نشان دهنده این جایگاه ترسیم شده برای آن توسط دین نیست. محتوای منبر‌ها، سخنرانی‌های مذهبی و تریبون‌های نماز جمعه و... که معمولاً اختصاص به امر به معروف و نهی از منکر دارند، تا چه حد هشدار دهنده نسبت به رواج دروغ و عواقب آن است؟

واژه دروغ را به صورت شاخص می‌توان در نوشته‌های باقی مانده از تاریخ چندین هزار ساله تمدن ایران باستان نیز دید. گذشته‌های دور این سرزمین، با همه ویژگی‌های تمدنی آن در برابر دیگر حکومت‌های هم عصر، عقب مانده‌تر و بسیار آسیب پذیر‌تر از جامعه امروز بوده است. در آن زمان، سیل، زلزله، بیماری واگیر، خشکسالی و یا جنگ تهدیدی برای اساس تمدن به شمار می‌آمد و طبیعی بود که مردم و حاکمان نسبت به آن‌ها نگران باشند. اما جالب توجه این که در این نوشته‌ها، ترس از دروغ نیز در ردیف هراس از گرفتاری به این بلایا مشاهده می‌شود.

در دعای داریوش کبیر که بر دیوار جنوبی کاخ آپادانا کنده کاری شده است، پادشاه از خداوند می‌خواهد که کشورش را از دشمن، خشکسالی و دروغ محفوظ بدارد. در واقع شاهنشاه ایران باستان به نقش تباه کننده دروغ در جامعه آگاه بوده و به همین علت از رواج آن برای کسب منفعت توسط مردم نگران بوده است؛ منفعت‌های مادی کوتاه مدتی که منفعت طولانی مدت مردم و سرنوشت ملت پارس را تحت‌الشعاع قرار می‌داده است.

بر پایه مطالب بیان شده، عقل و شرع و تاریخ گواهند که دروغ ریشه بخش اعظمی از مشکلات و مصائب جامعه است و بدیهی است که برای حل مشکلات اخلاقی، اجتماعی و اعتقادی باید ریشه را خشکاند؛ بنابراین، برای حل اساسی مشکلات جامعه باید به مبارزه اصولی با این صفت نکوهیده پرداخت و این در حالی است که هیچ نگاهی به این ریشه و هیچ عزمی برای از بین بردن آن دیده نمی‌شود.

پس گام نخست در این مسیر را باید به یافت چرایی این بی‌توجهی اختصاص داد. این چرایی قطعاً عدم آگاهی و اعتقاد نسبت به مطالبی همچون مطالب این مقاله و جایگاه ریشه‌ای دروغ برای مشکلات متعدد اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی نیست. هرچند می‌توان با یک بررسی سرانگشتی دلایل متعددی برای این اتفاق برشمرد ولی همین دلایل متعدد نیز ممکن است خود معلول یک علت العللی باشند که باید با بررسی عمیق به کشف آن پرداخت و بدین ترتیب راه را برای ورود چنین ریشه‌جویی‌ها و علت‌یابی‌ها را در نظام مدیریتی جامعه هموار کرد. با این توضیحات می‌توان به جرأت ادعا کرد که مبارزه با دروغ، اساسی‌ترین طرح توسعه زیربنایی همه جانبه کشور برای رسیدن به جامعه آرمانی است.